Забони тотӣ

Забони тотӣ
zuhun tati, зугьун тати
Забони тотӣ; zuhun tati, зугьун тати
Номи қавмӣ
Кишварҳо	Русия; Озарбойҷон; Исроил; Эрон;
Мақоми расмӣ	Доғистон (дар Русия)
Вазъ	4 severely endangered[d]
Таснифот
	забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои ҳиндуэронӣ забонҳои эронӣ забонҳои ғарбӣ-эронӣ[d] забонҳои эронии ҷанубӣ-ғарбӣ[d] забони форсии нав забони форсӣ Забони Тотии Қафқоз
Хат	алифбои сирилик, Алифбои лотинӣ, Tat alphabet[d] ва Ҳуруфи иврӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	тат 665
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	ttt
WALS	tmu
Atlas of the World’s Languages in Danger	1059
IETF	ttt
Glottolog	cauc1242
	Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Забони тотӣ ё форсии тотӣ^[5]^[6] (номи худ: зухун тати, zuhun tati, zuban tati, parsi) — гуфтор аз забони форсӣ ё як забони ҷанубуғарбии эронӣ наздик ба он аст^[7], ки тотҳои Қафқоз дар ҷумҳурии Озарбойҷон ва Русия дар Аврупо бидон гуфтугӯ мекунанд. Имрӯза осӣ ва тотӣ ягона забонҳои эронии боқӣ монда ҳастанд, ки ба сурати бумӣ дар бахше аз қитъаи Аврупо маъмуланд.^[8] Ин гӯиш аз табор порсӣ аст аммо барои дигар гӯишурони ин забон комилан фаҳмидани нест.^[9] Гӯишҳои аз тотӣ ба номи ҷаҳури тавассути яҳудиёни Қафқоз ва порсирин тавассути тотҳои арманӣ такаллум мешавад. Ҳар як аз гӯишҳои мусулмонон, яҳудиён ва масеҳиён дорои вежагиҳои вожагонӣ ва дастури ба худ хос аст.

Замина

Забон тотӣ, ки забон тотҳои Қафқоз мебошад, забони тотиро забони бозмондаи сипоҳёни сосонии даврони Анушервон донистаанд.^[10] Ин забонро, ки аз шохаи ҷанубу ғарбӣ ва наздик ба форсӣ маҳсуб мешавад, дар «Аҳсан-ут-тақосим» Мақдисӣ ба унвони оронӣ зикр кардааст ва Мақдисӣ зикр кардааст, ки забони онҳо бо забони дарии Хуросонӣ яксон аст ва танҳо дар баъзе ҳарфҳо тафовут доранд. Чунин ба назар мерасад, ки доираи забони тотӣ дар манотиқи Қафқоз дар гузашта хеле васеътар буд ва ба далели ҳукмронии тӯлонии Шарвоншоҳҳо, ки аз забони форсӣ дар Қафқоз ҳимоят мекарданд ва то замони Сафавиён дар ин минтақа ҳукмрон буданд, эҳтимолан ин забон рушд ва густариш бештаре доштааст. Дар соли 1901 ин забон зиёда аз 135 000 нафар сухангӯён дошт.^[11] Имрӯз бо вуҷуди чандин баробар афзудани аҳолии минтақаи Қафқоз, забони тотии қафқозӣ ҳамагӣ 23 000 нафар сухангӯён дорад.^[12] Ин забон, ки дар Озарбойҷон ба нафъи туркии озарбойҷонӣ ақибнишинӣ мекунад, аз ҷониби ЮНЕСКО ба феҳристи забонҳои зери хатар қарордошта шомил шудааст.^[13]

Воҷшиносӣ

Маълумоти зерин ба лаҳҷаи абшрунӣ марбут аст:^[14]

Ҳамсадоҳо (lotinī)

		лабия	дандонпизишкӣ Летой	Забур	Ками	нармӣ	Чакнай
Обструктивӣ	безабон	p	t		(c)	k
Обструктивӣ	бонуфуз	b	d		ɟ	ɡ
Иншо	безабон			тʃ
Иншо	бонуфуз			dʒ
Абразия	безабон	f	s	ʃ		х	h
Абразия	бонуфуз	v	z	(ʒ)		ɣ
Хишуми		m	n
ларзиш			r
Насоде			l		j

Садонокҳо (lotinī)

	Гузашта		баргашт
баста	i	y	u
миёна	e	œ	o
кушодан	æ		ɑ

Маърузачиён

Сухангӯёни забони тотӣ ба се гурӯҳ тақсим мешаванд, ки онҳо низ се лаҳҷаи хос доранд:

Тотҳои мусулмон, ки дар Абшурон, Хизин, дауочӣ ва баъзе минтақаҳои наздик зиндагӣ мекунанд.
Татҳои яҳудӣ, ки аксари онҳо ба Исроил муҳоҷират кардаанд ва бо забони татӣ ҳарф мезананд ва сарзамини аслии эшон Доғистони Русия аст.
Татҳои насронӣ: ё тотҳои армание, ки дар деҳаҳои Матрасеи ва ноҳияи Исмоилӣ,ва деҳаи Килози ва ноҳияи дауочи, Арташен, Қубо ва баъзе манотиқи дигар зиндагӣ мекунанд. Ин гурӯҳи тотҳо насронӣ ҳастанд ва баъзан онҳоро тотҳои арманӣ низ меноманд.

Лаҳҷаҳо

Арзикаш — даг гошчо
Лаҳиҷӣ
болохон
Шаброн
қизилгазмиа
қуноқкаанд
Абшерон
сӯрохон
Тоти Шимолӣ
малҳам
Қубо^[15]

Навиштан

Имрӯз забони тотӣ дар Ҷумҳурии Озарбойҷон бо алифбои лотинӣ ва дар Русия бо алифбои кириллӣ навишта мешавад. То соли 1928 тотҳои мусулмон ба алифбои форсӣ ва тотҳои яҳудӣ ба алифбои ибрӣ менавиштанд. Алифбои лотинӣ ва кирилии тотӣ чунинанд:

алифбои лотини тотӣ
Ə ə	A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f
G g	H h	I i	J j	K k	L l	M m	N n
O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	T t	U u
V v	X x	Y y	Z z

алифбои кириллӣ тотӣ
А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГI гI	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л
М м	Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Уь уь	Ф ф	Х х	Хь хь	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Луғат

форсӣ/тоҷикӣ	тотӣ	форсӣ/тоҷикӣ	тотӣ
بزرگ/калон	kələ	خون/Хун	xun
نان/Нон	nun	عروس/Арӯс	ərüs
برادر/Бародар	birar	گربه، پیشی/Гурба	pişik, nazu
گریستن/гиристан	girəstən	تاریک/торик	tarik
روز/рӯз	ruz	خر/хар	xər
تخم مرغ/тухм мурғ	xaykərg	چشم/чашм	çüm
پدر/падар	piyər	ترسیدن/тарсидан	tərsirən
آتش/оташ	ataş	خدا/худо	Xuda
خوب، خوش/хуб, хуш	xub, xas	گیاه/гиёҳ	güyo
خانه/хона	xunə	زبان/забон	zuhun
ماه/моҳ	mah	مادر/модар	may, dədə
شب/шаб	şöü	جا/ҷо	cə, cigə

Матн

Матн зер тавсиф Эрон ба тотӣ ва муқоиса он бо форсӣ/тоҷикӣ аст:

тотӣ	форсӣ/тоҷикӣ
Iran Asia de conub e xavər ca bigiti.	ایران در جنوب خاور آسیا جا (قرار) بگرفته./ Эрон дар ҷануби ховари осиё ҷо (қарор) бигирифта.
Irani şomalo Kaspiyani dərya, Ərmənestan, Aran & Torkəmənestan deron.	дар шимол Эрон дарёи Касриян, Арманистон, орон (ҷумҳури Озарбойҷон) ва Туркманистон аст.
Xavər de Əfqanestan & Pakestan deron.	در خاور افغانستان و پاکستان هستند./ дар ховар Афғонистон ва Покистон ҳастанд.
Torkiyə ani şomal e baxtəri, Eraq ani baxtər, Parsiani kəndov & Parsiani dərya ani conubo ca bigitin.	ترکیه در شمال باختری، عراق در باختر، خلیج فارس و دریای فارس (عمان) در جنوب جا بگرفته‌اند./ Туркия дар шимол бохтарӣ, Ироқ дар бохтар, халиҷ форс ва дарёи форс (Уммон) дар ҷануб ҷо бигирифтаанд.
Tehran Irani taxtipay həstə.	تهران پایتخت ایران است./ Теҳрон пойтахт Эрон аст.

Пийвандҳо

Шаблон:Инкубатор Шаблон:Инкубатор

Онлайн словарь горско-еврейского языка Бойгонӣ шудааст 19 июни 2010 сол.
Зуун джуури или горско-еврейский язык Бойгонӣ шудааст 9 октябри 2011 сол. (немало сведений о грамматике, в том числе спряжение неправильных глаголов)
Краткий разговорник горско-еврейского языка Бойгонӣ шудааст 17 июли 2011 сол.
Онлайн библиотека Бойгонӣ шудааст 3 Декабри 2009 сол.
John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Calvin Tiessen. Sociolinguistic Situation of the Tat and Mountain Jews in Azerbaijan. SIL International, 2005

Адабиёт

Агарунов Я. М., Агарунов М. Я. Татско (еврейско)-русский словарь. М., 1997.
Дадашев М. Б. Русско-татский (горско-еврейский) словарь. М., 2006.
Грюнберг А. Л. Язык североазербайджанских татов. Л., 1963.
Грюнберг А. Л. Давыдова Л. Х. Татский язык, в кн: Основы иранского языкознания. Новоиранские языки: западная группа, прикаспийские языки. М., 1982.
В. Ф. Миллер. Татские этюды, ч. 2. М., 1907 г.
Грюнберг А. Л. Татский язык. // Языки мира / РАН. Ин-т языкознания; Редкол.: В. Н. Ярцева (пред.) и др. — М.: Индрик, 1997. — Иранские языки. Ч. 1: Юго-западные иранские языки / Редкол.: В. С. Расторгуева (отв. ред.) и др. — 207 с.
Миллер Б. В. Таты, их расселение и говоры. Баку, 1929.
Миллер В. Ф. Материалы для изучения еврейско-татского языка. СПб., 1892.
Миллер В. Ф. Опыт грамматики татского языка. Ч. 2. М., 1907.
Миллер В. Ф. Очерки морфологии еврейско-татского наречия. СПб., 1892.
Миллер В. Ф. Татские этюды. Ч. 1. Тексты и татско-русский словарь. М., 1905.
Соколова В. С. Очерки по фонетике иранских языков. Ч. 1. М.—Л., 1953.
букварь «Elifba»

Шаблон:Забони форсӣ

Ҳамчунин нигаред

Забони арманӣ-тотӣ

Эзоҳ

↑ ScriptSource - Russian Federation
↑ ScriptSource - Azerbaijan
↑ ScriptSource - Iran
↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
↑ Gernot Windfuhr, «Persian Grammar: history and state of its study», Walter de Gruyter, 1979. pg 4:"«Tat- Persian spoken in the East Caucasus»"
↑ Windfuhr, Genot (2013). Iranian Languages. Routledge. p. 417. ISBN 978-1-135-79704-1. The Northwestern outpost of Persian is Caucasian Tat Persian (...)
↑ Gruenberg, Alexander. (1966).
↑ Dorren, Gaston, and Jenny Audring. 2012.
↑ Authier, Gilles (2012).
↑ دکتر یحیی ذکا آرانی خواهر زبان آذری Бойгонӣ шудааст ۲۳ آوریل ۲۰۱۱. پایگاه آذرپادگان
↑ V. Minorsky, «Tat» in M. Th. Houtsma et al., eds.
↑ Tat, Muslim گزارش وبگاه اتنولوگ
↑ Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?. 11 ноябри 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 4 июни 2011.
↑ Mammadova, Nayiba (2017). Eléments de description et documentation du tat de l'Apshéron, langue iranienne d'Azerbaïdjan. Paris: INALCO.
↑ http://www.endangeredlanguages.com/lang/ttt

[_de2bb7e653322626-1] ScriptSource - Russian Federation

[_22e1555bbbf5e45b-2] ScriptSource - Azerbaijan

[_b1850857a0ca8ce2-3] ScriptSource - Iran

[_b1a98e704536208f-4] Красная книга языков ЮНЕСКО

[Gernot_Windfuhr_1979._pg_4-5] Gernot Windfuhr, «Persian Grammar: history and state of its study», Walter de Gruyter, 1979. pg 4:"«Tat- Persian spoken in the East Caucasus»"

[6] Windfuhr, Genot (2013). Iranian Languages. Routledge. p. 417. ISBN 978-1-135-79704-1. The Northwestern outpost of Persian is Caucasian Tat Persian (...)

[7] Gruenberg, Alexander. (1966).

[8] Dorren, Gaston, and Jenny Audring. 2012.

[9] Authier, Gilles (2012).

[10] دکتر یحیی ذکا آرانی خواهر زبان آذری Бойгонӣ шудааст ۲۳ آوریل ۲۰۱۱. پایگاه آذرپادگان

[11] V. Minorsky, «Tat» in M. Th. Houtsma et al., eds.

[12] Tat, Muslim گزارش وبگاه اتنولوگ

[13] Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?. 11 ноябри 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 4 июни 2011.

[14] Mammadova, Nayiba (2017). Eléments de description et documentation du tat de l'Apshéron, langue iranienne d'Azerbaïdjan. Paris: INALCO.

[15] ttp://www.endangeredlanguages.com/lang/ttt

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[1]

[2]

[3]

[4]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Забони тотӣ zuhun tati, зугьун тати
Номи қавмӣ
Кишварҳо	Русия^[1] Озарбойҷон^[2] Исроил Эрон^[3]
Мақоми расмӣ	Доғистон (дар Русия)
Вазъ	4 severely endangered^[d]^[4]
Таснифот
забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои ҳиндуэронӣ забонҳои эронӣ забонҳои ғарбӣ-эронӣ^[d] забонҳои эронии ҷанубӣ-ғарбӣ^[d] забони форсии нав забони форсӣ Забони Тотии Қафқоз
Хат	алифбои сирилик, Алифбои лотинӣ, Tat alphabet^[d] ва Ҳуруфи иврӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	тат 665
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	ttt
WALS	tmu
Atlas of the World’s Languages in Danger	1059
IETF	ttt
Glottolog	cauc1242
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ