Урдаи Заррин
Ордаи Заррин ё Улуси Ҷучӣ — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати империяи Муғулистон. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.
Урдаи Заррин | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||
Пойтахт | Sarai[d], Sarai Berke[d] ва Bolğar[d] | ||||||||||||||||||||||||
Забон(ҳо) | Turki[d], Забони уйғурӣ, чағатоӣ, Забони муғулӣ ва Kipchak[d] | ||||||||||||||||||||||||
Воҳиди пул | dang[d], pūl[d] ва Сӯм | ||||||||||||||||||||||||
Майдон |
| ||||||||||||||||||||||||
Шакли ҳукмронӣ | elective monarchy[d] ва подшоҳӣ | ||||||||||||||||||||||||
|
Он соли 1224, вақте ки Чингизхон заминҳои забтшудаи Дашти Қипчоқ ва Хоразмро ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз Об дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз Волга то Дунай дар ғарб, заминҳои Сирдарё ва поёноби Амударёро ишғол мекард. дар ҷануб ба Вятка дар шимол.
Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кок-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд
Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини Ислом давлатӣ гардид.
Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри хонҳои Қрим гузашт.
Масоҳат
вироишАк-Орда ва Кок-Орда
вироишМувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оќ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Ак-Орда ба клани Боту мерос монда, Кўк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд [1] .
Таърих
вироишНоми расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд [2] .
Аҳолӣ
вироишАхолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд [3] .
Маданият
вироишХусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд [4] .
Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.
Илм
вироишМадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд [5] .
Артиш
вироишАксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, Крим ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. Найзаҳо низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: макас, шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .
-
Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
-
Найза ва кулоҳ
Хокимони Улуси Ҷучӣ
вироиш№ | Хан | Портрет | Начало правления | Конец правления | Происхождение | Тамга |
---|---|---|---|---|---|---|
С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269) | ||||||
1 | Джучи | 1224 | 1227 | старший сын Чингисхана | ||
2 | Бату | 1227 | 1255 | второй сын Джучи | ||
3 | Сартак | 1255 | 1256 | сын Бату | ||
4 | Улагчи | 1256 | 1257 | сын Сартака | ||
5 | Берке | 1257 | 1266 | сын Джучи | ||
6 | Менгу-Тимур | 1266 | 1269 | из рода Бату | ||
Независимо от Монгольской империи (1269—1459) | ||||||
1 | Менгу-Тимур | 1269 | 1282 | из рода Бату | ||
2 | Туда-Менгу | 1282 | 1287 | из рода Бату | ||
3 | Тула-Буга | 1287 | 1291 | |||
4 | Тохта | 1291 | 1312 | из рода Бату | ||
5 | Узбек-хан | 1313 | 1341 | из рода Бату | ||
6 | Тинибек | 1341 | 1342 | из рода Бату | ||
7 | Джанибек | 1342 | 1357 | из рода Бату | ||
8 | Бердибек | 1357 | 1359 | из рода Бату | ||
9 | Кульпа | август 1359 | январь 1360 | |||
10 | Науруз-хан | январь 1360 | июнь 1360 | |||
11 | Хизр-хан | июнь 1360 | август 1361 | из рода Орда-Ежена | ||
12 | Тимур-Ходжа-хан | август 1361 | сентябрь 1361 | из рода Орда-Ежена | ||
13 | Ордумелик | сентябрь 1361 | октябрь 1361 | из рода Тука-Тимура | ||
14 | Кильдибек | октябрь 1361 | сентябрь 1362 | |||
15 | Мурад хан | сентябрь 1362 | осень 1364 | из рода Орда-Ежена | ||
16 | Мир Пулад | осень 1364 | сентябрь 1365 | из рода Шибана | ||
17 | Азиз-шейх | сентябрь 1365 | 1367 | |||
18 | Абдуллах-хан | 1367 | 1368 | |||
19 | Хасан-хан | 1368 | 1369 | |||
20 | Абдуллах-хан | 1369 | 1370 | |||
21 | Мухаммед Булак-хан | 1370 | 1372 | |||
22 | Урус-хан | 1372 | 1374 | |||
23 | Черкес-хан | 1374 | начало 1375 | |||
24 | Мухаммед Булак-хан | начало 1375 | июнь 1375 | |||
25 | Урус-хан | июнь 1375 | июль 1375 | |||
26 | Мухаммед Булак-хан | июль 1375 | конец 1375 | |||
27 | Каганбек (Айбек-хан) | конец 1375 | 1377 | |||
28 | Арабшах (Кары-хан) | 1377 | 1380 | |||
29 | Тохтамыш | 1380 | 1395 | |||
30 | Тимур Кутлуг | 1395 | 1399 | |||
31 | Шадибек | 1399 | 1407 | |||
32 | Пулад-хан | 1407 | 1411 | |||
33 | Тимур-хан | 1411 | 1412 | |||
34 | Джалал ад-Дин-хан | 1412 | 1413 | |||
35 | Керимберды | 1413 | 1414 | |||
36 | Кепек | 1414 | 1414 | |||
37 | Чокре | 1414 | 1416 | |||
38 | Джаббар-Берди | 1416 | 1417 | |||
39 | Дервиш-хан | 1417 | 1419 | |||
40 | Кадыр-Берди | 1419 | 1419 | |||
41 | Хаджи-Мухаммад | 1419 | 1419 | |||
42 | Улу Мухаммед | 1419 | 1423 | |||
43 | Барак-хан | 1423 | 1426 | |||
44 | Улу Мухаммед | 1426 | 1427 | |||
45 | Барак-хан | 1427 | 1428 | |||
46 | Улу Мухаммед | 1428 | 1428 | |||
47 | Кичи-Мухаммед | 1428 | 1428 | |||
48 | Улу Мухаммед | 1428 | 1432 | |||
49 | Кичи-Мухаммед | 1432 | 1459 |
Ҳамчунин нигаред
вироиш- 16 Империяи бузурги туркҳо
- Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ
Эзоҳ
вироишАдабиёт
вироиш- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- {{{заглавие}}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Почекаев Р. Ю. Батый: Хан, который не был ханом. — М.—СПб.: АСТ, Евразия, 2007. — 350 с. — ISBN 978-5-17-038377-1.
- Почекаев Р. Ю. Право Золотой Орды. — АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации. — Казань: Фэн, 2009. — 260 с.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1960. — Т. 2.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}} // Ошибка: не задан параметр|издание=
в шаблоне {{публикация}}. - Сайфетдинова Э. Исламская культура Золотой Орды // Золотая Орда в мировой истории. — Казань: АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, 2016. — С. 457—463. — 968 с. — (Tataria magna).
- Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- {{{заглавие}}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Трепавлов В. Образование Улулса Джучи // Золотая Орда в мировой истории. — Казань: АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, 2016. — С. 137—147. — 968 с. — (Tataria magna).
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}. - Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
- Ошибка: не задан параметр
|заглавие=
в шаблоне {{публикация}}.
Адабиётҳои иловагӣ
вироиш- Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б. Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — М., 2003.
- Елагин В. С. Золотая Орда. XIII век / Новосибирский гос. пед. ун-т. — Новосибирск: Изд. НГПУ, 2012. — 242 с. — ISBN 978-5-85921-950-6.
- Єльников М. В. Золотоординські часи на українських землях(укр.). — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
- Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом / Отв. редактор В. А. Ромодин. — М.: Наука, 1966. — 160 с.
- Каргалов В. В. Свержение монголо-татарского ига. — М.: УРСС, 2010.
- Каргалов В. В. Конец ордынского ига. — 3-е изд. — М.: УРСС, 2011.
- Каргалов В. В. Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — М.: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
- Карпини, Джованни Плано, Гийом де Рубрук. История Монголов / Путешествие в восточные страны. — СПб., 1911.
- Кулешов Ю. А. Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений // Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3. — Казань: Изд. «Фэн» АН РТ, 2010. — С. 73—97.
- Мыськов Е. П. Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.). — Волгоград: Издательство Волгоградского государственного университета, 2003. — 178 с. — 250 экз. — ISBN 5-85534-807-5.
- Рудаков В. Н. Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — М.: Квадрига, 2009.
- Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Тулибаева Ж. М. «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
- Фёдоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды. — М.: Издательство Московского университета, 1973.
- Фёдоров-Давыдов Г. А. Религия и верования в городах Золотой Орды. Нусхаи бойгонишуда дар Wayback Machine
- Черкас Б. Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.) / відп. ред. В. А. Смолій. — Київ: Інститут історії України, 2014. — 387 с.
Пайвандҳо
вироишУрдаи Заррин дар Викианбор |
- Кузьмин А.Г. Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия
- Почекаев Р. Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов(пайванди дастнорас — таърих). — Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера». 17 апрели 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 августи 2011.