Ордаи Заррин ё Улуси Ҷучӣ — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати империяи Муғулистон. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Урдаи Заррин

1243 — 1502


Дирафш
Пойтахт Sarai[d], Sarai Berke[d] ва Bolğar[d]
Забон(ҳо) Turki[d], Забони уйғурӣ, чағатоӣ, Забони муғулӣ ва Kipchak[d]
Воҳиди пул dang[d], pūl[d] ва Сӯм
Майдон
  • тақрибан 6 000 000 км²
Шакли ҳукмронӣ elective monarchy[d] ва подшоҳӣ
Пеш аз он:
Ба дунболи он:
Императории Муғулистон
хонигарии Астрахан
Ордаи Бузург
хонигарии Казан
хонигарии Қазоқ
Касимовское ханство
хонигарии Крим
Ногайская Орда
Сибирское ханство
хонигарии Ӯзбек

Он соли 1224, вақте ки Чингизхон заминҳои забтшудаи Дашти Қипчоқ ва Хоразмро ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз Об дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз Волга то Дунай дар ғарб, заминҳои Сирдарё ва поёноби Амударёро ишғол мекард. дар ҷануб ба Вятка дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кок-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини Ислом давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри хонҳои Қрим гузашт.

Масоҳат

вироиш
 
Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300

Ак-Орда ва Кок-Орда

вироиш

Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оќ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Ак-Орда ба клани Боту мерос монда, Кўк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд [1] .

Таърих

вироиш

Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд [2] .

Аҳолӣ

вироиш

Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд [3] .

Маданият

вироиш

Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд [4] .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд [5] .

Артиш

вироиш

Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, Крим ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. Найзаҳо низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: макас, шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .

Хокимони Улуси Ҷучӣ

вироиш
Хан Портрет Начало правления Конец правления Происхождение Тамга
С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
1 Джучи
 
1224 1227 старший сын Чингисхана
2 Бату
 
1227 1255 второй сын Джучи
3 Сартак 1255 1256 сын Бату
4 Улагчи 1256 1257 сын Сартака
5 Берке 1257 1266 сын Джучи
6 Менгу-Тимур 1266 1269 из рода Бату
Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
1 Менгу-Тимур 1269 1282 из рода Бату
 
2 Туда-Менгу 1282 1287 из рода Бату
3 Тула-Буга 1287 1291
4 Тохта 1291 1312 из рода Бату
5 Узбек-хан 1313 1341 из рода Бату
6 Тинибек 1341 1342 из рода Бату
7 Джанибек 1342 1357 из рода Бату
8 Бердибек 1357 1359 из рода Бату
9 Кульпа август 1359 январь 1360
10 Науруз-хан январь 1360 июнь 1360
11 Хизр-хан июнь 1360 август 1361 из рода Орда-Ежена
12 Тимур-Ходжа-хан август 1361 сентябрь 1361 из рода Орда-Ежена
13 Ордумелик сентябрь 1361 октябрь 1361 из рода Тука-Тимура
14 Кильдибек октябрь 1361 сентябрь 1362
15 Мурад хан сентябрь 1362 осень 1364 из рода Орда-Ежена
16 Мир Пулад осень 1364 сентябрь 1365 из рода Шибана
17 Азиз-шейх сентябрь 1365 1367
18 Абдуллах-хан 1367 1368
19 Хасан-хан 1368 1369
20 Абдуллах-хан 1369 1370
21 Мухаммед Булак-хан 1370 1372
22 Урус-хан 1372 1374
23 Черкес-хан 1374 начало 1375
24 Мухаммед Булак-хан начало 1375 июнь 1375
25 Урус-хан июнь 1375 июль 1375
26 Мухаммед Булак-хан июль 1375 конец 1375
27 Каганбек (Айбек-хан) конец 1375 1377
28 Арабшах (Кары-хан) 1377 1380
29 Тохтамыш 1380 1395
30 Тимур Кутлуг 1395 1399
31 Шадибек 1399 1407
32 Пулад-хан 1407 1411
33 Тимур-хан 1411 1412
34 Джалал ад-Дин-хан 1412 1413
35 Керимберды 1413 1414
36 Кепек 1414 1414
37 Чокре 1414 1416
38 Джаббар-Берди 1416 1417
39 Дервиш-хан 1417 1419
40 Кадыр-Берди 1419 1419
41 Хаджи-Мухаммад 1419 1419
42 Улу Мухаммед 1419 1423
43 Барак-хан 1423 1426
44 Улу Мухаммед 1426 1427
45 Барак-хан 1427 1428
46 Улу Мухаммед 1428 1428
47 Кичи-Мухаммед 1428 1428
48 Улу Мухаммед 1428 1432
49 Кичи-Мухаммед 1432 1459

Ҳамчунин нигаред

вироиш
Гурӯҳи Золотая Орда ёфт нашуд
  • 16 Империяи бузурги туркҳо
  • Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

Адабиёт

вироиш
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • {{{заглавие}}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Почекаев Р. Ю. Батый: Хан, который не был ханом. — М.—СПб.: АСТ, Евразия, 2007. — 350 с. — ISBN 978-5-17-038377-1.
  • Почекаев Р. Ю. Право Золотой Орды. — АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации. — Казань: Фэн, 2009. — 260 с.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1960. — Т. 2.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}} // Ошибка: не задан параметр |издание= в шаблоне {{публикация}}.
  • Сайфетдинова Э. Исламская культура Золотой Орды // Золотая Орда в мировой истории. — Казань: АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, 2016. — С. 457—463. — 968 с. — (Tataria magna).
  • Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • {{{заглавие}}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Трепавлов В. Образование Улулса Джучи // Золотая Орда в мировой истории. — Казань: АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, 2016. — С. 137—147. — 968 с. — (Tataria magna).
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
  • Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.

Адабиётҳои иловагӣ

вироиш
  • Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  • Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б. Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — М., 2003.
  • Елагин В. С. Золотая Орда. XIII век / Новосибирский гос. пед. ун-т. — Новосибирск: Изд. НГПУ, 2012. — 242 с. — ISBN 978-5-85921-950-6.
  • Єльников М. В. Золотоординські часи на українських землях(укр.). — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
  • Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом / Отв. редактор В. А. Ромодин. — М.: Наука, 1966. — 160 с.

Пайвандҳо

вироиш