Урдуи Заррин

Ордаи Заррин ё Улуси Ҷучӣ — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати империяи Муғулистон. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Урдуи Заррин
← 1243 — 1502 ↓
Дирафш
Пойтахт	Sarai[d], Sarai Berke[d] ва Bolğar[d]
Забон(ҳо)	Turki[d], Забони уйғурӣ, чағатоӣ, Забони муғулӣ ва Kipchak[d]
Воҳиди пул	dang[d], pūl[d] ва Сӯм
Майдон	тақрибан 6 000 000 км²
Шакли ҳукмронӣ	elective monarchy[d] ва подшоҳӣ
Пеш аз он: Ба дунболи он: Императории Муғулистон хонигарии Астрахан Ордаи Бузург хонигарии Казан хонигарии Қазоқ Касимовское ханство хонигарии Крим Ногайская Орда Сибирское ханство хонигарии Ӯзбек

Он соли 1224, вақте ки Чингизхон заминҳои забтшудаи Дашти Қипчоқ ва Хоразмро ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз Об дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз Волга то Дунай дар ғарб, заминҳои Сирдарё ва поёноби Амударёро ишғол мекард. дар ҷануб ба Вятка дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кӯк-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини Ислом давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри хонҳои Қрим гузашт.

Масоҳат

Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300

Оқ-Орда ва Кӯк-Орда

Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оқ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Оқ-Орда ба клани Боту мерос монда, Кӯк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд .

Таърих

Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд .

Аҳолӣ

Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд .

Маданият

Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

Илм

Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд .

Артиш

Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, Крим ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. Найзаҳо низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: макас, шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .

• 
  Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
• 
  Найза ва кулоҳ

Хокимони Улуси Ҷучӣ

№	Хан	Портрет	Начало правления	Конец правления	Происхождение	Тамга
С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
1	Джучи		1224	1227	старший сын Чингисхана
2	Бату		1227	1255	второй сын Джучи
3	Сартак		1255	1256	сын Бату
4	Улагчи		1256	1257	сын Сартака
5	Берке		1257	1266	сын Джучи
6	Менгу-Тимур		1266	1269	из рода Бату
Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
1	Менгу-Тимур		1269	1282	из рода Бату
2	Туда-Менгу		1282	1287	из рода Бату
3	Тула-Буга		1287	1291
4	Тохта		1291	1312	из рода Бату
5	Узбек-хан		1313	1341	из рода Бату
6	Тинибек		1341	1342	из рода Бату
7	Джанибек		1342	1357	из рода Бату
8	Бердибек		1357	1359	из рода Бату
9	Кульпа		август 1359	январь 1360
10	Науруз-хан		январь 1360	июнь 1360
11	Хизр-хан		июнь 1360	август 1361	из рода Орда-Ежена
12	Тимур-Ходжа-хан		август 1361	сентябрь 1361	из рода Орда-Ежена
13	Ордумелик		сентябрь 1361	октябрь 1361	из рода Тука-Тимура
14	Кильдибек		октябрь 1361	сентябрь 1362
15	Мурад хан		сентябрь 1362	осень 1364	из рода Орда-Ежена
16	Мир Пулад		осень 1364	сентябрь 1365	из рода Шибана
17	Азиз-шейх		сентябрь 1365	1367
18	Абдуллах-хан		1367	1368
19	Хасан-хан		1368	1369
20	Абдуллах-хан		1369	1370
21	Мухаммед Булак-хан		1370	1372
22	Урус-хан		1372	1374
23	Черкес-хан		1374	начало 1375
24	Мухаммед Булак-хан		начало 1375	июнь 1375
25	Урус-хан		июнь 1375	июль 1375
26	Мухаммед Булак-хан		июль 1375	конец 1375
27	Каганбек (Айбек-хан)		конец 1375	1377
28	Арабшах (Кары-хан)		1377	1380
29	Тохтамыш		1380	1395
30	Тимур Кутлуг		1395	1399
31	Шадибек		1399	1407
32	Пулад-хан		1407	1411
33	Тимур-хан		1411	1412
34	Джалал ад-Дин-хан		1412	1413
35	Керимберды		1413	1414
36	Кепек		1414	1414
37	Чокре		1414	1416
38	Джаббар-Берди		1416	1417
39	Дервиш-хан		1417	1419
40	Кадыр-Берди		1419	1419
41	Хаджи-Мухаммад		1419	1419
42	Улу Мухаммед		1419	1423
43	Барак-хан		1423	1426
44	Улу Мухаммед		1426	1427
45	Барак-хан		1427	1428
46	Улу Мухаммед		1428	1428
47	Кичи-Мухаммед		1428	1428
48	Улу Мухаммед		1428	1432
49	Кичи-Мухаммед		1432	1459

Ҳамчунин нигаред

Гурӯҳи Золотая Орда ёфт нашуд

• 16 Империяи бузурги туркҳо
• Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

Адабиёт

• .

• .
• .

• .
• .

• .

• {{{заглавие}}}.
• .
• Почекаев Р. Ю. Батый: Хан, который не был ханом. — М.—СПб.: АСТ, Евразия, 2007. — 350 с. — ISBN 978-5-17-038377-1.
• Почекаев Р. Ю. Право Золотой Орды. — АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации. — Казань: Фэн, 2009. — 260 с.
• .
• .
• .
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1960. — Т. 2.
• .
• // .
• Сайфетдинова Э. Исламская культура Золотой Орды // Золотая Орда в мировой истории. — Казань: АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, 2016. — С. 457—463. — 968 с. — (Tataria magna).
• Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордовское книжное издательство, 1960.
• .

• {{{заглавие}}}.
• .
• .
• .
• .
• .
• Трепавлов В. Образование Улулса Джучи // Золотая Орда в мировой истории. — Казань: АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, 2016. — С. 137—147. — 968 с. — (Tataria magna).
• .
• .

• .

• .

Адабиётҳои иловагӣ

• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б. Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — М., 2003.
• Елагин В. С. Золотая Орда. XIII век / Новосибирский гос. пед. ун-т. — Новосибирск: Изд. НГПУ, 2012. — 242 с. — ISBN 978-5-85921-950-6.
• Єльников М. В. Золотоординські часи на українських землях(укр.). — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
• Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом / Отв. редактор В. А. Ромодин. — М.: Наука, 1966. — 160 с.

• Каргалов В. В. Свержение монголо-татарского ига. — М.: УРСС, 2010.
• Каргалов В. В. Конец ордынского ига. — 3-е изд. — М.: УРСС, 2011.
• Каргалов В. В. Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — М.: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
• Карпини, Джованни Плано, Гийом де Рубрук. История Монголов / Путешествие в восточные страны. — СПб., 1911.
• Кулешов Ю. А. Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений // Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3. — Казань: Изд. «Фэн» АН РТ, 2010. — С. 73—97.
• Мыськов Е. П. Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.). — Волгоград: Издательство Волгоградского государственного университета, 2003. — 178 с. — 250 экз. — ISBN 5-85534-807-5.

• Рудаков В. Н. Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — М.: Квадрига, 2009.
• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Тулибаева Ж. М. «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
• Фёдоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды. — М.: Издательство Московского университета, 1973.
• Фёдоров-Давыдов Г. А. Религия и верования в городах Золотой Орды. Нусхаи бойгонишуда дар Wayback Machine
• Черкас Б. Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.) / відп. ред. В. А. Смолій. — Київ: Інститут історії України, 2014. — 387 с.

Пайвандҳо

• Кузьмин А.Г. Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия
• Почекаев Р. Ю. Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов(пайванди дастнорас — таърих). — Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера». 17 апрели 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 августи 2011.