Хилофат
Хилофат (аз арабӣ: خلافة) яке аз давлатҳои мусулмонии феодали буд, ки ҳангоми забткориҳои арабҳо дар асри 7-ум — асри 9-ум бо сардории халифаҳо ба вуҷуд омадааст. Асосгузори халифат Муҳаммад (с) буд, ки дар аввали асри 7 дар Ҳичоз ҷамъияти мусулмониро ташкил кард. Дар натиҷаи забткориҳои Арабҳо давлати калон ташкил шуд, ки ба ин давлат нимҷазираи Арабистон, Ирок, Эрон, қисми калони Моварои Қафқоз, Осиёи миёна, Сирия, Фаластин, Миср, Африқои Шимолӣ ва қисми калони ҷазираи Пиреней ва Синдро дар бар мегирифт.
Ном
вироишКалимаи Хилофат ( خليفة - Khalīfah - аз калимаи забони арабӣ гирифта шуда маънояш «меросхур», «намоянда» аст) ҳамчун мансаб дар давлате, ки баъди Муҳаммад бо сардории намояндаҳои ӯ ташкил шуда буд.
Аз ташкилёбии Хилофат (632) то сулолаи Уммавиён (750)
вироишХилофати Араб 632-661
вироишИн давра 4 халифаро дар бар мегирад, ки бо роҳи рост (ар-рошидин) интихоб шудаанд: Абубакр (632-634), Умар (634—644), Усмон (644—656) Али (656—661). Аз ҷиҳати хачм империяи, ки дар муддати 100 сол онҳо ташкил карда буданд аз Румиҳо низ гузашта буд ва ин хело ҳам аҷоиб буд, зеро дар ибтидо баъд аз вафоти Муҳаммад (с) хавфи бархамхури, дастовардҳои Муҳаммад (с) дар Ислом вувуд дошт. Муҳаммад (дуруди Худо бар ӯ бод!) пеш аз вафот кардан ба ҷои худ хеҷ касро таъйин намекунад аз ҳамин сабаб дар Мадина байни Маккаиён ва Мадинаиён муноқиша ба вуҷуд меояд, ки ин муноқиша метавонист ҷудошавии Маккаву Мадина ва инчунин охири дини Ислом шуда метавонист. Вале ба умар муваффакият ба даст омад, ки Абубакри Маккагиро интихоб намоянд. Бо баробари ин аз хабари вафоти Муҳаммад тамоми Арабистон ба ғайр аз Макка, Мадина ва Тоифа аз ислом ҷудо шуданд. Бо ёрии одамони ба дин эътикоддоштаи Макка, Мадина Абубакр тавонист Арабистони калон вале тақсимшударо ба ислом баргардонад, ба ин кор ба ӯ «шамшери Худо» ёри расонд-лашкаркаши собиқадор Халид, ки танҳо 9 сол пеш пайғамбарро дар куҳи Уход шикаст дода буд. Халид лашкари 40-ҳазораи пайғамбари қалбакии Муслимро дар ҷое бо номи «хирмани марг» дар наздикии Акраб (633). Ҳатман баъди пахш кардани шуриши Арабҳо Абубакр давлатдории Муҳаммадро давом медод, ӯ ба муқобили давлати Византия ва Форсҳо ҷангро давом дод.
Умар (634—644) бомуваффақият забткуниро давом дода, дар охири ҳаёти худ ба ғайр аз Арабистон боз Осиёи Миёна, Сирия, Месопотамия, Вавилон ва як қисми шарқии Форс дар Африко, Миср, ва Варко Триполи ҳукмрони мекард. Дар вақти ҳукмронии Усмон (644-656) аз Форс то Амударё (Оксуса) ҷазираи Кипр, вилояти Карфаген забт карда шуда буд. Ҷанги бародаркуши дар байни Арабҳо, ки дар натиҷаи куштани Усмон ва давлатро идора карда натавонистани Али буд, ки ин боиси қат гардидани забткориҳо ва баъзе вилоятҳои сарҳадиро аз даст доданд.
Хилофати Араб 661-750
вироишАммо бо якумин Умавии Муавии 1 (661—680) арабҳо аз Амударё (Оксус) ба Мовароуннаҳр гузашта то ба Пайканд, Бухоро ва Самарқанд рафтанд ва дар Ҳиндустон то ба Панҷоб рафтанд. бо онҳо Осиёи хурд забт карда шуда, онҳо хатто ба Константинопол наздик шуда буданд, дар Африко то ба Алжир расиданд.
Дар давраи Язиди (680—683) давраи дуюми чанги бародаркуши ва чанги Умавиён бо душманҳои дохили (бо фарзанди Али Хасан, бо шартҳои Мукаддас ва зидди халифаи ибни Зобейн ва ғайрахо) имкониятхо дод, ки барои вилоятҳои наздисархади боз чудо шаванд, лекин бо баста шудани сулҳ байни ҷанговарони бародаркуш (с 693 )дар халифагии Абдулмалик (685—705) ва писари ӯ Валид (705—715) арабхо мувафакиятҳои бузургро дар Авгонистон ба даст оварданд, шимолии Ҳиндустон ва Туркистон -дар шарқ , Арманистон, дар Кавкоз ва дар Осиёи Хурд- дар маркази Африкои шарқи(то укёнус), Испания дар юг Франция - дар шарқ. Танҳо қувваи император Льва Исавра, ки часурона бар зидди арабхо чангида Константинополь ва Осиёи Хурдро (717—718) озод кард ва Карл Мартелл ки ба мувафакиятҳои арабхо дар Фаронса (732) интихо гузошта буд ба Аврупо аз запткориҳои мусулмонон эмин дошт.
Мавкее, ки арбхо дар вакти запткориҳои худ ишгол карда буданд лагери харбиро ба хотир меовард:кушиши дохилшавии динии ба ислом УмариI дониста кушиши мустахкам кардани Халифатро дошт, характери масчиди ҷанговари ва тасаввуроти дини индифферентизм хачми уммумии арабҳои истилогар, ба онҳо манъ намуд, ки сохибшави дар давлатҳои истилогаштаи мулки заминдошта буд; Усмон ин қарорро манъ намуд, бисёре аз арабхо дар давлатҳои заптшуда бои заминдор мешуданд.Маълум аст, ки максади заимндор бештар на ба чанг балки ба сулҳу осоиштаги равона карда шуда буд.Дар замони Умавиен низ деҳаҳои араб дар байни халқҳои дигар карибки симои гарнизони харбии худро гум накарда буд. Бо баробари ин, хусусияти динии давлати араб тез-тез тагӣир меефт, мо мебинем бо баробари чори намудан дар дохили халифат ва тастик кардани Умавиен ва аз ҷамъияти динии масчиди, ки пешвои мусулмонон сардори мекард ба пахш намудани кофирон, ҷонишини пайғамбари Илохи
Хилофати Араб 750- 1258
вироишДавраи шукуфоии сиёси ва мадании давлати исломи бо хамрохии халқҳои забткардашудаи арабҳо. Нахустини Аббосиён: асосгузори сулола Абу-ль Аббас ас-Сафах, яъне «Хунхор» (750—754); ки аз давраи хукумрониаш ба Людовикаи XI, давлатдор ва иктисодчии оли Аль-Мансур (754—775); хеле дасткушод буд ва махз барои ҳамин дар адабиёт падари Харун-ар-Рашид – Аль Махди (775—785); хеле машҳур буд. бадчахли Аль-Хади (785—786); химоягари машҳур шоир ва адабиётчи Харун аль-Рашид (786—809), шахсе, ки шохиди гулгулшукуфии Халифат буд, вале вай давладори бад буд, ӯ тамоман ба давладоре, ки дар китоби «Хазору як шаб» шуда буд монанд нест. Аль-Амин (809—813); дусти олимон ва файласуфони равшанфикр, аз тарафи модараш форс буда-Мамун(813-833)даводихандагони фикрҳои ӯ – Аль-Муътасим (833—842)и Аль-Васик (842—847).Навовариҳои асри X каме сузились: Умавии халосгашта Абдурахмони I дар Испания якумин огози (755 итиклолияти {{Кордовскому эмирату]], ки аз c929 ҳамчун халифат эътироф гаштааст(929--1031).Пас аз 30сол Идрис абераи халифа Али ки хам барои Аббосиён ва Умавиён душман буд, дар Марокко асосгузори сулолаи Идрисихо(785-985) гашт, ки пойтахти он ш.Тудга буд.Кисми боки мондаи сохили Африқои шимоли ( Тунис ва г.) тамоман барои Халифати аббосиён гумм шуда буд, вакте ки Хорун ар Рашид вазири Аглабро номзад мекунад,худро дар Кайрвон асосгузори сулолаи Аглабидхо (800-909) мехисобад. Намуди берунаи хокимияти истилокорона ба мукобили кишварҳои христиан ва дигар кишвархо барқарор кардан Аббосиён зарур намешуморидан, аммо бо мурури вакт задухурдҳои харби хам дар сархади шарқ ива шимоли ба вучуд меомад, аммо зиндагии Халифат оромона мегузашт. Халифати араб аз ҷиҳати бузурги ва ҳукмронии худ кайхо боз шавковар набуд. Давраи якумин Аббосиён шукуфои маданият буда онро машҳури оламиён гардонида аст. То имруз дар тамоми ҷаҳон зарбулмасалу маколахо: давраҳои “Хорун-ар-рашид” «Гавхари халифахо» ва ғайрахо, бисёре аз мусулмонҳои замони мо он давраро ба ёд оварда иродаи худро мустахкам мегардонанд. Бояд гуфт, ки хусусиятҳои - зулмовари, берахми он халифахо буд: дар баъзе ҳолатхо, ки ба асосгузори сулола он фахри халифахоро ташкил мекард (бо лакаби «Хунрез» худи Абу-ал-Аббос интихоб карда буд. ): баъзеи аз халифахо, ки ба ин нигоҳ накарда хиллагари Ал-Мансур, ки дар назди халқ дар тани худ ба либосҳои калбаки ва чояш биёяд ӯ ҳаракат мекард, ки одамони хатарнокро ба қатл мерасонад, аввал ӯ онҳоро бо суханҳои касамёдкуни ва меҳрубони гуфтугу карда баъд ба қатл мерасонд. Ал-Махдия ва Хорун-ар-Рашид кайд кардан ба маврид аст, ки дар давраи Аббосиён намуди нави азобдихи баромада буд,хатто Маъмун ва меросхурҳои ӯ сафед нестанд, зеро дар вайронкори ва берахми нисбат ба одамҳои ба онҳо маъкул набуда хамто надоштанд. Ба Кремер маълум мегардад, ки дар аввалин Аббосиён нишонаҳои авлодии беаклии кесарики вучуд дорад, ки он дар фарзандони ояндааш авч мегирад. Барои пушонидан гуфтан лозим мебуд, ки барои пахш кардани бетартиби ва набудани хокимият ки дар ин ҳолат давлатҳои исломи дар вакти ҷойгир намудани Аббосиён қарор дошт. мушаввашшавандаҳои тарафдорони сарнагунгаштаи Умавиён, ки аз Алихо пеш рафта буд, харичиёни вахши, ки аз шуришкардан даст накашида буданд ва дар қисми шарқии мамлакат бо дастаҳои гуногуни форсхо хамкори мекард. Чораҳои гуногун андешидан ба фикри ӯ ҳамчун чораи махсус буд барои Абул-ал- Аббос, ки номи худро аз ҳамин мефаҳмид. Аз дигар тараф муайян мегардад, ки агар Саффах, Мансур ва дигар пешвоёни ӯ ӯ мамлакатро мустакилона бе ёрии оилаи вазири Бармакиён ҳукмрон мешуданд Халифат пеш мерафт. То он даме, ки ин оиларо Хорун –ар- Рашид (803)сарнагун кард. Баъзеи аъзоёни ин оила маслихатдихандагони наздики халифа дар багдод буданд. Халид, Яхё, Чаъфар), дигар бошанддар вазифаҳои баланд дар минтакаҳои гуногуни малакат буданд. Онҳо дар якчояги тавонистанд дар муддати 50 баробарии байни форсхову арабхоро, ки ба Халифатро дастгири мекарданд нигоҳ доранд.
