Басомади вохӯрии ҳарфҳои тоҷикӣ

Дар рафти тадқиқотҳо дар достонҳои назмию насрии шоиру нависандагони тоҷику форс басомади такроршавии алифбои тоҷикӣ ҳисоб карда шуд, ки бояд дар байни асарҳои муаллифон фарқият ёфта шавад, аммо натиҷаи дигар ба даст омад. Яъне дар назар дошта шуда буд, ки агар такроршавии алифбои тоҷикӣ дар матнҳои гуногуни адибон ҳисоб карда шавад, қиматҳои гуногун мебароянд, вале дар натиҷа қиматҳои баровардашуда, бо ҳам хеле наздик ва монанд буданд. Баъди чунин натиҷа барорӣ, барои муайян кардани ҳаққонияти ин нишондиҳандаҳои басомади такроршавӣ ҳам асарҳои насрӣ ва ҳам асарҳои назмӣ дида шуд. На танҳо асарҳои адибони классик, балки асарҳои шоирону нависандагони муосир низ ҳисоб карда шуд, ки боз монандии наздик ва вобастагии зич байни коэффитсиентҳо маълум гардид.

Басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ дар осори шоирону нависандагони форсу тоҷик

Барои тадқиқот, чунин асарҳои шоирону нависандагон гирифта шуд, ки бо воҳиди ченакашон дар кило байтҳо (Кб) ва дар шеърҳо бошад бо миқдори байтҳо (2 — мисраъҳо) оварда шудааст:


Муаллиф	Асар	Андоза
Абулқосим Фирдавсӣ (достонҳо)	«Таҳмурас»	5.58 Кб, 50 байт
	«Ҷамшед»	24.1 Кб, 216 байт
	«Заҳҳок»	60.3 Кб, 541 байт
	«Фаридун»	127 Кб, 1151 байт
	«Манучеҳр»	226 Кб, 2028 байт
	«Нӯзар»	68.2Кб, 611 байт
	«Кайковус»	110 Кб, 992 байт
	«Суҳроб»	164 Кб, 1459 байт
	«Сиёвуш»	313 Кб, 2764 байт
	«Достони ҷанги Рустам бо Аквондев»	26.1 Кб, 232 байт
	«Достони Бежан бо Манижа»	149 Кб, 1335 байт
Носири Хусрав (асарҳо)	«Саодатнома»	33.4 Кб, 300 байт
Носири Хусрав (асарҳо)	«Маснавиҳо»	17.1 Кб, 151 байт
Мирзо Турсунзода	«Садои Осиё»	9.89 Кб, 67 байт
Муъмин Қаноат	«Масъуднома»	11.3 Кб, 89 байт
Муъмин Қаноат	«Сурӯши якум»	36 Кб, 323 байт
Лоиқ Шералӣ	«Куллиёт»	129.8 Кб, 1131 байт
Садриддин Айнӣ (асари мансур)	«Аҳмади Девбанд»	86.2 Кб
Садриддин Айнӣ (асари мансур)	«Ғуломон»	383 Кб
Ҷалол Икромӣ (асари мансур)	«Ман гунаҳкорам»	666 Кб

Коркарди омории маълумотҳо аз се марҳала иборат аст, ки якум ҳисобкунии басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ (бо ва бе ҳисобгирии фосила), ки дар алоҳидагӣ ин маълумотҳо дар боло оварда шудааст. Дуюм ҳисоб кардани коэффитсиенти муносибати басомади алифбои тоҷикии ҳамаи мувофиқатии ҷуфтии асарҳо ва сеюм тафтиши фарзияҳо барои коэффитсиентҳои муносибати ба даст омада. Ҳамчунин басомади такроршавии алифбои тоҷикӣ ҳам аз рӯи садонокҳо ва ҳам аз рӯи ҳамсадоҳо дар алоҳидагӣ, ҳамчунин дар якҷоягӣ ҳисоб карда шудаанд.

Натиҷаҳои коркардҳои омории маълумотҳо дараҷаи баланди муносибати басомади алифбои тоҷикии ҳамаи мувофиқатии ҷуфтии асарҳоро нишон доданд. Дар байни онҳо қимати минималии коэффитсиенти муносибат, баробари 0,900 ва 0,967, дар байни «Маснавиҳо» — и Носири Хусрав ва «Масъуднома» — и Муъмин Қаноат (бо фосила) ва байни «Масъуднома» — и Муъмин Қаноат ва «Манучеҳр» — и Абулқосим Фирдавсӣ (бе ҳисобгирии фосила) аст. Ҳамчунин ҷоизи қайд аст, ки тафтиши фарзияҳо барои коэффитсиентҳои муносибати низ муҳимиятеро нишон доданд.

Исбот: Басомади аломатҳои алифбои тоҷикӣ (ҳарфҳо бо фосила ва бе фосила) дар асарҳои шоирони классикии адабиёти тоҷику форс, инчунин адибони гуногуни назму насри тоҷик аз мушоҳидаи оморӣ фарқ накунандааст. Аз ҳамин ҷо дарк кардан мумкин аст, ки шоиру нависандагон дар асарҳои худ, аз замони пеш то ҳозир хеле кам калимаҳои навро дохил кардаанд, яъне калимаҳои куҳна бисёртар истифода шудаанд.

Басомади такроршавии ҳарф дар матн намуди калимаҳоро муайян кард, ки калимаҳо дар ҳама давраҳо якхелаанд. Яъне аз рӯи садонок ва ҳамсадоҳое, ки дар калимаҳо меоянд, калимаҳоро аз ҷиҳати оморӣ — математикӣ муайян мекунад, ки дар ҳама давраҳо муносибати зич доранд.

Дар рафти тадқиқотҳо маълумотҳои ҳаҷмашон хурд низ ҳисоб карда шуд, ки аз ҳама маълумоти камтар низ ҳамин хел натиҷаро нишон медиҳад. Басомади алифбои тоҷикӣ байни худ мувофиқ меоянд, инчунин коэффитсиенти муносибати зич аст ва фарзияҳо барои натиҷаҳои оморӣ муҳимиятеро нишон доданд, ки ин асарҳои: Абулқосим Фирдавсӣ «Озармдухт» (1.13 Кб, 10 байт), Умари Хайём «Рубоиҳо» (26 Кб, 202 байт) ва Садриддин Айнӣ: Шеърҳо (11.5 Кб, 102 байт) мебошанд. Дар ҳамин ҷо маълум аст, ки барои мо асари зиёдро коркард кардан лозим нест, 10 байт кифоя аст, барои басомади вохӯрии ҳарфҳои забони тоҷикиро ба даст орем. Яъне мо метавонем аз рӯи ҳаҷми хурди маълумот басомади такроршавии алифбои тоҷикиро ҳисоб карда, хоси калимаҳои наву куҳнаашро муайян кунем.

Тадқиқотҳо барои басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ дар рӯзномаҳо ва маҷаллаҳои тоҷикӣ гузаронида шуд, ки натиҷаҳои дигар ба даст омаданд. Дар матнҳои маҷаллаву рӯзномаҳо миқдори такрорёбии алифбои тоҷикӣ дигар натиҷаро нишон доданд. Фоизнокии нишондиҳандаҳои маҷаллаву рӯзномаҳо, аз асарҳои адибони классику муосир фарқкунанда баромад.

Ин натиҷаҳо онро мефаҳмонад, ки калимаҳои нави бегона, калимаҳо тарҷумашудаи хоси забони тоҷикӣ набуда, калимаҳои нави пайдо шуда ва ё ин ки калимаҳои замонавӣ бисёртар ба газетаҳо ва маҷаллаҳо дохил шудаанд, онҳо калимаҳои хоси забони тоҷикиро ба як миқдори муайян аз даст додаанд, зеро истифодаи дигар калимаҳо миқдори муайяни фоизнокии фарқкунандаро дар калимаҳо каме бисёртар нишон дод.

Хулоса: Тадқиқотҳои аввалин барои ҳисоби басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ дар кори зерин^[1] оварда шудааст, лекин боз дар тадқиқоти дигар муқаррар карда шуд, ки басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ дар асарҳои классикон ва асарҳои адибони муосир аз мушоҳидаи оморӣ фарқ накунандааст^[2],^[3]. Ҳисоби миёнаи маълумот ба як ҳарфи алифбои тоҷикӣ ҳисоб карда шуд. Аз рӯи ин ҳисобҳо дар оянда тағйирёбии зуҳуроти калимаҳои нави забони тоҷикиро муайян кардан осон хоҳад гашт.

Ин комёбӣ ва дастовардҳо бо роҳбарии Зафар Усмонов, академики Академияи илмҳои Тоҷикистон ва Хуршед Худойбердиев, номзади илмҳои физика ва математика ба даст омадааст.

Омории басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ

Омории басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ бе ҳисобгирии фосила (пробел):

рутба	ҳарф	истифодабарӣ	басомад	маводи иттилоотӣ
1	А	195836	0,165	0,429
2	О	100038	0,084	0,301
3	Р	87084	0,074	0,277
4	И	86991	0,073	0,277
5	Н	81061	0,068	0,265
6	Д	80182	0,068	0,263
7	У	55282	0,047	0,206
8	Б	52717	0,045	0,200
9	М	49675	0,042	0,192
10	Т	42325	0,036	0,172
11	С	32392	0,027	0,142
12	К	32105	0,027	0,141
13	Ш	30861	0,026	0,137
14	Ҳ	30175	0,025	0,135
15	З	28835	0,024	0,131
16	Е	25284	0,021	0,118
17	Г	22190	0,019	0,108
18	В	18755	0,016	0,095
19	Х	18248	0,015	0,093
20	Л	14694	0,012	0,079
21	Ӯ	13967	0,012	0,076
22	Ф	12976	0,011	0,071
23	П	12425	0,010	0,069
24	Ч	10000	0,008	0,058
25	Ҷ	8748	0,007	0,052
26	Й	8447	0,007	0,051
27	Ӣ	7874	0,007	0,048
28	Я	6870	0,006	0,043
29	Ё	6454	0,005	0,041
30	Қ	4650	0,004	0,031
31	Ғ	2734	0,002	0,020
32	Э	1503	0,001	0,012
33	Ъ	1488	0,001	0,012
34	Ж	867	0,001	0,008
35	Ю	574	0,000	0,005
	Сумма	1184307	1	4,36

Омории басомади вохӯрии алифбои тоҷикӣ бо ҳисобгирии фосила (пробел):

рутба	ҳарф	истифодабарӣ	басомад	маводи иттилоотӣ
1	Пробел	265983	0,183	0,449
2	А	195836	0,135	0,390
3	О	100038	0,069	0,266
4	Р	87084	0,060	0,244
5	И	86991	0,060	0,243
6	Н	81061	0,056	0,233
7	Д	80182	0,055	0,231
8	У	55282	0,038	0,180
9	Б	52717	0,036	0,174
10	М	49675	0,034	0,167
11	Т	42325	0,029	0,149
12	С	32392	0,022	0,122
13	К	32105	0,022	0,122
14	Ш	30861	0,021	0,118
15	Ҳ	30175	0,021	0,116
16	З	28835	0,020	0,112
17	Е	25284	0,017	0,102
18	Г	22190	0,015	0,092
19	В	18755	0,013	0,081
20	Х	18248	0,013	0,079
21	Л	14694	0,010	0,067
22	Ӯ	13967	0,010	0,065
23	Ф	12976	0,009	0,061
24	П	12425	0,009	0,059
25	Ч	10000	0,007	0,050
26	Ҷ	8748	0,006	0,044
27	Й	8447	0,006	0,043
28	Ӣ	7874	0,005	0,041
29	Я	6870	0,005	0,037
30	Ё	6454	0,004	0,035
31	Қ	4650	0,003	0,027
32	Ғ	2734	0,002	0,017
33	Э	1503	0,001	0,010
34	Ъ	1488	0,001	0,010
35	Ж	867	0,001	0,006
36	Ю	574	0,000	0,004
	Сумма	1450290	1	4,25

Пайвандҳо

Алифбои тоҷикӣ

Эзоҳ

↑ Усманов З. Д., Солиев О. М. Проблема раскладки символов на компьютерной клавиатуре — Душанбе: Ирфон, 2010, — 104 с.
↑ Усманов З. Д., Косимов А. А. Частотность букв таджикской литературы — Доклады Академии наук Республики Таджикистан, 2015, т.58, № 2, соли 112—115
↑ Қосимов А. А. Басомади такроршавии ҳарфҳои адабиёти тоҷик — Маҷаллаи «Шафақ», Нашрияи Кумиҷроияи Ҳизби халқии демократии Тоҷикистон дар шаҳри Хуҷанд, 24.11.2015, № 21, соли 2.

[1] Усманов З. Д., Солиев О. М. Проблема раскладки символов на компьютерной клавиатуре — Душанбе: Ирфон, 2010, — 104 с.

[2] Усманов З. Д., Косимов А. А. Частотность букв таджикской литературы — Доклады Академии наук Республики Таджикистан, 2015, т.58, № 2, соли 112—115

[3] Қосимов А. А. Басомади такроршавии ҳарфҳои адабиёти тоҷик — Маҷаллаи «Шафақ», Нашрияи Кумиҷроияи Ҳизби халқии демократии Тоҷикистон дар шаҳри Хуҷанд, 24.11.2015, № 21, соли 2.

[1]

[2]

[3]