Зиё Гӯкалп
Зиё Гӯкалп (тур. Ziya Gökalp, номи аслиаш Маҳмад Зиё; 23 март 1876[1][2], Диёрбакр ё Çermik[d], вилояти Диёрбакр — 25 октябр 1924[1][2], Истанбул) — нависандаи турк, шоир, ҷомеашинос, файласуф ва сиёсатмадори туркмантабор. Пас аз инқилоби ҷавонтурк (1908) Меҳмед Зиё номи Гёкалп (қаҳрамони осмонӣ) — ро мегирад[3].
| тур. Ziya Gökalp | |
 | |
| Таърихи таваллуд | 23 март 1876[1][2] |
| Зодгоҳ | Диёрбакр, Туркия |
| Таърихи даргузашт | 25 октябр 1924[1][2] (48 сол) |
| Маҳалли даргузашт | Истанбул |
| Кишвар | |
| Ҷойҳои кор | |
| Алма-матер | |
 Парвандаҳо дар Викианбор | |
.svg){kind=small}
Зиндагинома
вироишБаъди дохил шуданаш ба Омӯзишгоҳи олии ветеринарии Истанбул (1896), барои иштирокаш дар ҳаракати ҷавонтуркон ҳабс шуд (1899). Баъди Инқилоби ҷавонтуркон (1908) сарвари маҳаллии ҳизби «Иттиҳод ва тараққӣ» буд.
Соли 1909 ба Солоник омада, узви ҳайати Кумитаи Марказии ҳизби «Иттиҳод ва тараққӣ» шуд. Соли 1912 дар Донишгоҳи Истанбул дарс дода, ҳамзамон ба ташкилоти миллатгарои «Хонадони турк» ва маҷаллаҳои рӯҳияи туркпарастидошта ҳамкорӣ мекард. Баъди ишғоли Истанбул аз ҷониби иттиҳоди давлатҳои Атанта (1920) ҳамроҳи як гурӯҳ ҷавонтуркон ба ҷазираи Малта бадарға шуд.
Зиё Гиёкалп баъди бозгашт аз бадарға (1921) дар байни ҷавонтуркон ақидаҳои туркгароӣ ва миллатгароиро тарғиб мекард. Соли 1923 вакили шӯрои Маҷлиси умумимиллии Туркия интихоб шуд. Зиё Гёкалп дар матбуоти даврӣ бо мақолаву асарҳои публитсистӣ ва шеъру достонҳои ҳадафрас бар зидди сиёсати зӯроваронаи Султон Абдулҳамиди II баромад мекард. Зиё Гёкалп ғояи асосии пантуркизм — ҳамаи халқҳои туркзабон ва туркони мусулмон як миллатанд ва бояд дар атрофи Туркия ва ҳудуди як давлат муттаҳид шавандро дар асараш «Туркгароӣ, исломгароӣ ва ҷадидгароӣ» (1913) баён кардааст. Дар асари дигараш «Асосҳои пантуркизм» (1923) бунёди давлати ягонаи туркнажодонро дар Тӯронзамин — аз соҳилҳои баҳри Сиёҳ то Ёқутистону Туркистони Шарқӣ ташвиқ намуда, ақидаҳои асосгузорони маънавии пантуркизм Юсуф Оқчур-уғлӣ (Юсуф) ва Исмоил Гаспринскийро ривоҷ дод.
Гёкалп дар асарҳояш нақшаҳои истилогаронаи доираҳои иртиҷоии Туркияро пуштибонӣ карда, ҳимояи манфиатҳои миллии халқҳои туркнажоди Русия ва Осиёи Миёнаро вазифаи асосии ҷавонтуркон ва давлати навбунёди Туркия мешуморид. Баъдан ақидаҳои Гёкалп бо барҳам хӯрдани ҳукумати султонӣ (1923) ва ҷумҳурӣ эълон шудани Туркия зери таъсири идеологияи Камол Отатурк ба камолизм гаравид. Бо таъсири асарҳои Гёкалп ва ғояҳои пантуркизм баъди инқилоби Октябр дар Ҷумҳурии Ӯзбекистон ҷамъияти адабие бо номи «Чағатой гурунги» («Суҳбати аҳли чағатой») падид омад, ки илҳомбахши ғоявии он Абдурауф Фитрат буда, саҳми халқи тоҷикро дар тамаддуни ҷаҳонӣ инкор мекард.
Эзоҳ
вироишАдабиёт
вироиш- Гёкалп / Б. Абдураҳмонов // Вичлас — Гӯянда. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.
- Идеология буржуазного национализма в Турции в период младотурок (1908—1914). Боку, 1966
- Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тоҷикон. Душанбе, 2012
- Taha Parla: ''The social and political thought of Ziya Gökalp : 1876—1924''. Leiden 1985
- Mihran Dabag: ''Jungtürkische Visionen und der Völkermord an den Armeniern'', in: Dabag / Platt: ''Genozid und Moderne'' (Band 1), Opladen 1998. ISBN 3-8100-1822-8