Википедиа

Урдубод

(Тағйири масир аз Ордубад)

Урдубод (озарбойҷонӣ: Ordubad) — шаҳр дар Озарбойҷон, маркази маъмурии ноҳияи Урдубод ва дуввумин шаҳри калон дар Ҷумҳурии Мухтори Наҳҷувон аст. Дар доманаи қаторкӯҳи Зангизур дар соҳили дарёи Урдубодчой, дар масофаи 4 км аз истгоҳи роҳи оҳани Урдубод ҷойгир аст.

Шаҳр
Урдубод
озарбойҷонӣ: Ordubad
38°54′17″ с. ш. 46°01′23″ в. д.HGЯO
Кишвар  [[|]]
Таърих ва ҷуғрофиё
Баландии марказ 856 м
Минтақаи замонӣ UTC+4
Аҳолӣ
Аҳолӣ
  • ▲10 372 тан (2008)
Забони расмӣ озарбойҷонӣ
Шиносаҳои ададӣ
Пешшумораи телефон 0136
Нишонаи почта AZ6900
Урдубод дар харитаи
Урдубод
Урдубод
 Парвандаҳо дар Викианбор

Урдубод яке аз шаҳрҳои Озарбойҷон аст, ки ёдгориҳои қадимӣ, банақшагирии куҳна кӯчаҳо ва қисми назарраси биноҳои куҳнаро хуб ҳифз кардааст [1]. Аз соли 2001, майдони биноҳои таърихии шаҳр ҳамчун номзад барои сабтгаршавӣ дар Феҳристи Мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО шудааст.

Ҷуғрофия

вироиш

Урдубод дар доманаи кӯҳи Зангизур дар баландии 850 м аз сатҳи баҳр, 64 км ҷанубу шарқи Наҳҷувон, 1,5 км шимолтар аз соҳили чапи дарёи Арақс ҷойгир аст, ки ҳаммарз бо Эрон мебошад. Марз бо Арманистон дуртар дар 11 км шарқии шаҳр аст. Шаҳрро дарёи Урдубодчай ба ду қисм тақсим мекунад.

Таърих

вироиш

Асрҳои миёна

вироиш

Дар замонҳои қадим қаламрави Урдубод як қисми минтақаи Гохтн Арманистон буд [2][3]. Пайдо шудани маҳалли истиқоматӣ дар Урдубод эҳтимолан ба асрҳои V-VI то милод рост меояд, вақте ки шаҳр қисми марзпанати Арманистон буд.

Ёдгории қадимии Урдубод, ки дар бораи он маълумот мавҷуд аст, катибаи куфӣ ба забони форсӣ дар яке аз лавҳаҳои қабристони бостонии шаҳр аст, ки ба соли 824 тааллуқ дорад[4]. Ин навиштаҷот аз ҷониби М. Хаников ёфта шудааст, ки дар кашфи он соли 1851 M. Архангелский як намуд чопӣ навишиаҷотро дар дар тахтасанг ёфтааст. Аммо, ин тахтасанг наҷот наёфтааст. Харобаҳои корвонсарои қадимӣ, ки то охири асри 19 боқӣ мондаанд, низ аз ҷумлаи ёдгориҳои қадимии Ордубод мебошанд. Он дар шафати майдони Арас-Майдон ҷойгир буд, ки гузаргоҳи зеризаминӣ аз он ба калисои бостонӣ оварда мерасонд, ба ривояти маъмул, дар оғози паҳншавии масеҳият, ба аввали асри V. таалуқ дорад. Яке аз ёдгориҳои қадимии Урдубод, ки то имрӯз боқӣ мондааст, санги мазорест, ки соли 1357 дар қабристони Урдубод бо навиштаҷоти динии арабӣ-форсӣ сабт шудааст. Ин қабр, ки дар ҳамон қабристон бо тахтасанги соли 824 ёфт шудааст, ба Шайх Абӯсаид тааллуқ дошт, ки ҳамзамони Ибни Сино буд.

Муаррих Ҳумар Вайдова қайд мекунад, ки ёддоштҳои аввалини Урдубод аз асри VII сарчашма мегиранд. Дар ин давра тамоми Закавказия, аз он ҷумла вилояти Урдубод, ба тобеияти Хилофати Араб афтод ва ба аморати ягонаи Арманистон муттаҳид шуд. Вилоятро амирон, ки халифаҳо таъйин мекарданд, идора мекарданд [4].

Дар асрҳои IX-X. вилояти Урдубод зери ҳукмронии давлатҳои феодалӣ аз сулолаҳои эронӣ Саҷидҳо, Саларидҳо (ки дар шимолу ғарбии Форс, дар вилояти Озарбойҷон [5], ки то асри XI аҳолии форсӣ дошт [6] ва салтанати Арманистон [7].

Дар асри XI музофоти Урдубод, ба мисли тамоми қаламрави Закавказия, аз ҷониби Салҷуқиён, ки аз Осиёи Миёна ба ин ҷо омада буданд, забт карда шуд. Урдубод дар асри XII шуҳрати бузург ба даст овард [4][8], дар айни замон, вақте ки Наҳҷувон пойтахти давлати Илдегезидҳо буд.

Солҳои 1196-1261 Урдубод қисми салтанати Арманистони Закариён буд.

Дар нимаи аввали асри XIII Урдубодро истилогарони муғул забт карданд. Чунин мешуморанд, ки номи туркӣ-форсии "Урдубод" ба маънои "шаҳри лашкар" маҳз дар давраи ҳуҷуми муғулҳо ё дар давраи минбаъдаи ҳукмронии Илхониён дар назар дошта бошад, зеро Илҳониён Озарбойҷонро (шимоли ғарбии Форс) ба маркази қудрати худ табдил доданд [5]. Урдубод яке аз шаҳрҳои муҳими тиҷоратӣ буд, ки тавассути он корвонҳои Чин, Аврупо ва Ҳиндустон мегузаштанд. Мева, маҳсулоти кишоварзӣ ва абрешим аз шаҳр содир карда мешуданд. Ҳамдалла Казвинӣ дар миёнаи асри XIV Ордубодро ҳамчун як шаҳристоне тавсиф мекунад, ки он яке аз панҷ шаҳре буд, ки ба тумани Наҳҷувон дохил шуда, дорои боғҳои зиёд, ки ангури болаззат, инчунин, ғалладонагиҳо ва пахта истеҳсол мекард.[9][10] Дар асари "Нуҳат ал-кулуб" -и Ҳамдалла Казвинӣ (асри XIV), Урдубод, инчунин Наҳҷувон, дар минтақаи Озарбойҷон нишон дода шудааст [11].

Дар охири асри XIV лашкари Темур ба шаҳр ҳамла кард. Соли 1387, пас аз забти Хуросон, Темур бо лашкараш ба Табриз, сипас ба минтақаи Сюник равон шуд. Роҳи ӯ аз Урдубод ва атрофи он мегузашт, ки дар натиҷа зарари калон диданд. Набардҳое, ки дар наздикии Урдубод дар муҳосираи тӯлонии қалъаи Алинҷақалъа баргузор шуданд, барои аҳолии шаҳр хеле харобовар буданд. Дар асрҳои XV-XVI Урдубод ҷузъи давлатҳои феодалии бегонагон иттиҳодияҳои туркҳои Қара-Коюнлу ва Ақ-Коюнлу шуда буд[4]. Дар асри XV дар соҳили чапи дарёи Урдубодчой дар теппаи Амбарас як қалъаи феодалӣ бунёд карда шуд, ки маркази шаҳр буд, ва тавассути тиҷорат босуръат рушд мекард.

Давраи нав

вироиш
 
Урдубод (Ордувар) дар харитаи кишварҳои назди Каспий [12] соли 1723. Муаллиф Гийом де Лил. Аз атласи "Atlas nouveau", Амстердам, соли 1742

То асри XVI Урдубод яке аз марказҳои истеҳсолот ва тиҷорати ҳунармандӣ буд. Дар асри XVII дар соҳили чапи Урдубодчой марказҳои нави тиҷорат ташаккул ёфтанд. Бо назардошти он, ки рушди шаҳр дар тарафи рост сурат гирифтааст, қалъа аҳамияти худро гум кардааст. Дар соли 1604 Урдубод (дар давраи ҳукмронии Шоҳ Аббос ) баъзе имтиёзҳо ба даст овард, ки онро аз супоридани андоз ба хазина озод карданд, ки матни фирмани шоҳ, ки аз он, навиштаҷот дар болои арки масҷиди Ҷумъа кандакорӣ шудааст, шаҳодат медиҳад. Ҳамин тавр, Хатембек Урдубодӣ, ки унвони "Этимад-ад-дула"-ро дошт, сарвазири Аббоси I буд, дар соли 1607/08 аз ӯ "муафи" барои шаҳри Урдубод дахлнопазирии андозро таъмин кард, ки инро фармони шоҳ гувоҳӣ медиҳад дар маҷид кандакорӣ шудааст. Охири XVI - нимаи аввали асри XVII барои Урдубод давраи душворе расид. Урдубод, ки мавриди ҳамлаи истилогарони туркӣ ё эронӣ қарор гирифта буд ва аксар вақт майдони ҷангҳои шадид ва хунин буд, на як бору ду бор ғорат ва хароб шудааст. Дар соли 1635 дар ҷанги Эрону Туркия шаҳри Урдубод ба таври ваҳшиёна нобуд карда шуд. Дар нимаи дуюми асри XVII суботи сиёсии беруна ба таври объективӣ ба эҳёи ҳаёти шаҳр, барқарорсозии ҳунармандӣ ва тиҷорат мусоидат кард. Сохтмони мадрасаҳо ба ҳамин давра тааллуқ дорад [1]. Дар асрҳои XVII - XVIII дар Урдубод, дар соҳили рости дарё, марказҳои нави тиҷоратӣ таъсис ёфтанд [13].

 
Урдубод дар харитаи соли 1802. Муаллиф Рейнекке ( соли 1803 дар Вена нашр шудааст)

Дар асри XVIII - ибтидои асри XIX. ин шаҳр ба ҳайати хонии Наҳҷувон дохил шуда буд (дар маҳалли ҷанубу шарқи Аза-Ҷейрон), аммо пас аз ҷанги Русия ва Форс соли 1827 ва паймони Туркманчайи соли 1828, ин қаламравҳо ба ҳайати Русияи подшоҳӣ дохил шуданд [9].

Дар як муддати нисбатан тӯлонӣ, тахминан ду аср (асрҳои XVII-XIX), бинобар шароити дохилӣ ва хориҷӣ, заминаи иҷтимоию иқтисодии Урдубод ягон пешрафти назаррасе ба даст наовард ва дар баъзе давраҳо ҳатто паси сар шуд. Касбҳои асосии аҳолии шаҳр боғдорӣ, косибӣ ва савдо буданд [1].

Дар ҳайати империяи Русия Урдубод шаҳри оддӣ (яъне, маркази маъмуриеро барои ягон қаламрави мушаххас ташкил намедод) дар уезди Нахичевони губернияи Эривон буд ва дар сарҳади Русия ва Эрон ҷойгир буд. Дар соли 1834 аҳолии шаҳр ва 52 деҳаи он 11.341 нафарро ташкил медод [9]. Аҳолӣ, ки асосан аз озарбойҷониҳо иборат буданд, бо боғдорӣ ва кирмакпарварӣ машғул буданд. Он замон дар шаҳр як омӯзишгоҳи яксинфа дошт [14].

Аз соли 1850 то 1868 Ордубат як шаҳраки уездӣ дар губернияи Ереван буд [14].

Таърихи навтарин

вироиш

Соли 1977 бо қарори ҳукумати ҶШС Озарбойҷон майдони биноҳои таърихии шаҳри Урдубод, ки бо сохтори хоси меъморӣ ва ёдгориҳои меъморӣ фарқ мекунад, мамнӯъгоҳи таърихӣ-меъморӣ эълон карда шуд. Дар соли 2001 шаҳр номзад барои шомил шудан ба феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО эълон карда шуд [13].

Аҳолӣ

вироиш

Соли 1869 дар шаҳр 810 хонавода (ё ҳавлӣ) мавҷуд буд [15]. Дар соли 1875 дар Урдубод 5000 нафар зиндагӣ мекарданд, ки 4700 нафари онҳо мусалмонон ва 300 арманӣ буданд [16]. Дар охири асри XIX - ибтидои асри XX Урдубод тақрибан 4500 нафар, асосан озарбойҷониҳо - мусулмонон дошт[14]. Соли 1897 дар шаҳр 4611 нафар зиндагӣ мекарданд [17]. Мувофиқи "Тақвими қафқозӣ" барои соли 1912 дар шаҳр 5445 нафар, асосан озарбойҷониҳо зиндагӣ мекарданд, ки дар тақвим ҳамчун "тоторҳо" нишон дода шудаанд [18].

Тибқи барӯйхатгирии умумииттифоқии соли 1989, дар Урдубод 9395 нафар зиндагӣ мекарданд [19], дар соли 1991 - 9500 [8] ва дар соли 2008 - 10.372 нафар буд.

Иқтисодиёт ва нақлиёт

вироиш

Дар шаҳр як фабрикаи пиллапарварӣ, як корхонаи мевадории агро-саноатӣ ва заводе буд. Урдубод ба воситаи нақлиёти автобус бо Наҳҷувон, Ҷулфа ва деҳаҳои ноҳия алоқа дорад.

Маҳаллаҳои шаҳр

вироиш
 
Яке аз кӯчаҳои Урдубод

Урдубод ба панҷ маҳаллаи калон тақсим шудааст [20]:

  1. Сер-Шехер;
  2. Амбарас (Амбараи Боло ва Амбараи Поён) [20];
  3. Курдетар;
  4. Уч-Таренги;
  5. Мингис.

Ба ғайр аз маҳаллаҳои асосӣ, маҳаллаҳои хурд низ дорад: Карачанак, Дилбяр, Энгеч [20], Караховузбошӣ, Аскерхон, Корпубашӣ, Бегляр, Гошгар ва ғ.

Ҷойҳои гардишгарӣ

вироиш
  • Мамнӯъгоҳи давлатии таърихӣ ва меъморӣ (масоҳати биноҳои таърихии шаҳрро дар бар мегирад) [8].
  • Монастыри Арманистони асри XIII [21]
  • Хона-музеи М. С. Урдубодӣ
  • Масҷиди Ҷумъа (дар асри XVII барқарор карда шудааст.),
  • Масҷиди Дилбар (асри XVIII).
  • Мадрасаи дуошёна (аввали асри XVIII)
  • Биноҳои истиқоматӣ бо тамғаи асрҳои XVIII-XIX, ки дар манзили миллии Озарбойҷон як навъ гурӯҳро ташкил медиҳанд.
  •  
    Масҷид дар Амбарас
  •  
    Ҷумъа масҷид асри XVII
  •  
    Бозори «Гейсарийе» асри XVII
  •  
    Масҷидд Ҳоҷи Ҳусейнкули
  •  
    Масҷиди Саршаҳр XVIII[22]

Адабиёт

вироиш
  • Салаева Р. Д. Ордубад—истоки и формирование. — B.: Элм, 1989. — 116 с.
  • Фараджев А. С. Ордубад. Историко-экономический очерк. — B.: Азербайджанской государственное издательство, 1970.

Пайвандҳо

вироиш

Эзоҳ

вироиш
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 А. В. Саламзаде. Проблемы сохранения и реконструкции исторических городов Азербайджана. — Элм, 1979. — С. 47. — 138 с.
  2. ↑ James R. Russell. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard University Press, 1987. — P. 69.
  3. ↑ Robert H. Hewsen. The Geography of Ananias of Širak: Ašxarhacʻoycʻ, the Long and the Short Recensions. — Reichert, 1992. — P. 253.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 Хумар Ваидова. История города Урдубод в XIX — начале ХХ вв. — Институт истории им. А. А. Бакиханова, Баку: Nurlan, 2007. — С. 15. — 189 с.
  5. ↑ 5.0 5.1 Ныне значительная часть территории находится в Иранском Азербайджане
  6. ↑ M. Whittow, «The Making of Byzantium: 600—1025», Berkley: University of California Press, pp. 195, 203, 215)
  7. ↑ Армянская Советская Социалистическая Республика // А — Ангоб. — М. : Советская энциклопедия, 1969. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 1).
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 Ордубад // Большой Энциклопедический словарь. — 2000.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 ORDUBĀD в Иранике
  10. ↑ Хамдаллах Казвини. Услада Сердец
  11. ↑ ADHARBAYDJAN(англ.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1986. — Vol. I. — P. 191.
  12. ↑ Carte des Pays voisins de la Mer Caspiene(пайванди дастнорас — таърих). 21 Январ 2012 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 15 май 2011.
  13. ↑ 13.0 13.1 На сайте ЮНЕСКО
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 Ордубат // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  15. ↑ Военно-Ученый Комитет. Эриванская губерниія. Списокъ населенныхъ мѣстъ губерніи. — Типографія Товарищества «Общественная Польза». — С. 17. — 18 с.
  16. ↑ Сборник сведений о Кавказе, том III, с. 274
  17. ↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 годаю
  18. ↑ Кавказский календарь. Тифлис 1912(пайванди дастнорас — таърих). 5 феврали 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 3 ноябри 2021.
  19. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 А. В. Саламзаде. Проблемы сохранения и реконструкции исторических городов Азербайджана. — Элм, 1979. — С. 57. — 138 с.
  21. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 245.:
  22. ↑ Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı(озарб.). Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 ноябри 2014.
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Урдубод&oldid=1398463"