Фишори равонӣ

Фишори равонӣ ё фишори асабӣ ( ба англисӣ: Psychological stress ) дар равонишиносӣ ба маънии навъе аз эхсос фишор ва таниш асабӣ аст. Таниш ва ҳар фишоре, ки дар инсон эхсоси таниш кунад , фишори стрессзо номида мешавад. Вакте ки ниёзхои асосии фард таъмин нашавад ё ба ҳар далеле оромиши фард коста шавад, ин фарди дучори фишори равонӣ шуда метавонад. Беморӣ, талоқ, варшикастагӣ, эътиёд, шикаст, ихтилофи хонаводаги, лакнати забон, муошират, нақси узв, марги атрофиён ва ҳхатто далоил беахмияттаре мисли гуруснагиву олудагии савтӣ низ метавонад аз далоили фишор асабӣ бошад маъмулан фишори равонии алорағми изтироб ки марбут ба қабл аз як мусибат ё хатар аст, пас аз як мусибат ё рух медиҳад.

Мард бо пахш кардани ду даст ба сараш фишори худро нишон медиҳад.

Микдори ками стресс метавонад фоида дошта бошад, аз ҷумла ба афзоиши ҳаракат ва ангезиши одамон. Ин намуди стрессро стресси мусби меноманд. Илова бар он, ки мушкилоти равонӣ ва беморихо, аз қабили афсурдагӣ, фишори шадид метавонад мушкилоти ҷисмониро ба мисли сардардиҳои танишӣ ба вуҷуд орад ва эҳтимол ибтидо ба саратон, сактаи қалбӣ ва сактаи мағзиро дар одамон афзоиш диҳад.

Омили эҷоди стресс мумкин аст омили дарунӣ ё омили муҳитӣ бошад . Ин авомил ҳамчунин метавонад дар афроди мухталиф мутафовит бошаду омиле барои фарде эҷоди стресс кунад; вале дар фарди дигар , эҷоди стресс накунад . Мушкилоти марбут ба иқтисод , кор ё таҳсил, тағйири шуғл, нақли макон ба як шаҳри ҷадид, издивоҷ , бозиҳои пуртаниш, марги наздикон ва вуҷуди як бемории боаҳамият дар хонавода , аз ҷумлаи авомили берунии эҷоди фишори асабӣ ҳастанд. Аломатҳои стресси шомили изтироб?мушкилоти хоб, арақ кардан, аз байн рафтани иштиҳову мушкилӣ дар тамаркуз ва ҳофиза аст.

Таъсири физикии стресс

Бадани инсон ба стресс ва фишори асаб бо тарзҳои гуногун вокуниш нишон медиҳад. Яке аз ин усулҳо ба вуҷуд овардани тағйироти кимиёвӣ дар бадан мебошад. Олими конодоӣ Ҳанс Зилле ин вокунишҳоро дар се марҳила тақсимбандӣ кардааст.

• Вокуниши ихтор: аз назари физиуолужик хабари ногувор пас аз шунида шудан , ба сурати эъломи хатар дар мағз , сабт мешавад . Бо фаъол шудани дастгоҳи асабии симпотик, ғадуди ҳипотоломус , эҳсосоту авотифи ин хабарро тафсир мекунад . Ҳипотоломиси ихтори электрошимиёӣ  ба ҳипуфиз дар марказ ҷумҷума мефиристад , ғадудҳои ҳипуфизи оғоз ба тарашшӯҳи ҳормони муҳаррики қишри ғадудҳои фавқи кулиявӣ мекунад , ин ғадудҳо , фаъол шудаву адренолин , куртизулу нуропии нафринро тарашшӯҳ карда ва ба ҷараён хун мерезанд ва ба ин василаи паёмҳоӣ ба соири ғадудҳо андомҳо дар саросари бадан ирсол мешавад . Дар натиҷа , тиҳол барои амали басиҷ шуда , глобалҳои сурхи изофии вориди ҷараён хун мешаванд , кислорода ва ғизои изофии вориди селлулҳои бадан мешавад, қудрати лахта шудани хун зиёд мешавад , ҷигар, маводи қандиву витаминҳоро раҳо месозад, зарабони қалб бештар мешавад , танаффус тағйир мекунад. Хун аз пӯсту аҳшо ба моҳичаҳоу мағз , ҷорӣ мешавад , дастҳо ва поҳо сардтар мешаванду кули бадани инсон ба сурати омода барои ҳамла ё фирор дар меояд.
• Гоми муқовимат: тайи ин марҳала ки мумкин аст аз чанд соат то чанд рӯз ба тӯли анҷомад , бадани амалан барои мубориза бо омили фишор , басиҷ аст ки агар барои муддатии тӯлонӣ ҳамчунон басиҷ бимонад , захоираш ба тадриҷ тахлия мешавад; монанди кишваре ки дар ҳол ҷангаст ва тавон худро сарф мекунаду захоираш ба тадриҷ , тамом мешавад .
• Гоми фарсудагӣ: бад-ин маъност ки энержии бадан , тамом шуда ва то ҳади зиёдӣ дар баробари бемориҳову бад кор кардани аъзояш осебпазир шудааст. Ин ҳамон ҷоеаст ки бемориҳо оғоз ба тазоҳур мекунанд ва мумкинаст аз изтироб , афсурдагӣ, хастагӣ, асабоният, васвос, пирии зудрасу сармохӯрдагӣ , беиштҳоӣ, сӯҳозима , сардард , фишори хуни боло , сиктаи қалбӣ , ревмотисм , мигрения инфлюензо оғоз ба тазоҳур кунад.

Чанд матлабе дар бораи танидагӣ

1. Бадани инсон дар муқобила бо танидагӣ аз улгуии мушаххасии пайравӣ ва фароянди асабии шимиёӣ , муайяниро тай мекунад , рӯйдодҳои ҳаяҷоновар хушоянди ҳамон андозаи вокуниш дар бадан ба вуҷӯд меоваранд ки рӯйдодҳои нохушоянд метавонанд эҷод кунанд , як хабар бисёр ҳаяҷоновар , ҳамон андозаи стресс эҷод мекунад ки як хабари бад эҷод мекунад .
2. Танидагиҳои шадиду тӯлонӣ дар ҳамаи ҳоли боис аз по даромадан фард намешаванду афрод дар баъзе маворид метавонанд бо авомили стрессзо созгор шаванд . Намӯнаи он хӯ гирифтани афрод дар шароити сахту тоқатфарсо мисли даврони асорат ё хӯ гирифтан ба кории сахту тоқатфарсо мисли шуғли оташкорӣ дар завби оҳан аст .
3. Ин афрод бо вуҷуди созгорӣ бо шароити стрессзо наметавонанд аз осори зиёни бори он саддарсад масун бимонанду дучори мушкилоти ҷисмонӣ , равонӣ , отифӣ ва иҷтимоӣ мешаванд ; масалани фарде ки муддати зиёде дар асоратаст ё фарде ки таҳти шароити баде дар маъдани торику дурафтодае кор мекунад , баъд аз муддатии дучори нороҳатиҳои равониву отифӣ ва низ пирии зудрас мешавад .
4. Бадани инсон вақте чизеро танидагӣ талаққӣ карда ва ба он вокуниш нишон медиҳад ки зеҳни инсон ба он аломати стресс зада ва дар воқеъ пештар онро шинохта бошад .
5. Навъи посухи афрод ба стресс низ ба вижагиҳои шахсиятӣ , масоили фарҳангӣ , шароити зиндагӣ ва таҷрибаҳои афрод бар мегардад. [1]

Нишонаҳои стрес

Кам ҳавсалагӣ, сардард, тағйири зарабони қалб , хастагии ҷисмӣ , хашму пархошгарӣ , бехобӣ , фишор дар сина, ихтилоли гуворишӣ, сӯзиши меъда , арақ кардан , хушкии даҳон , беиштҳое , гирифтагӣ ё сард шудани бадан , ғамгинӣ , ларзиши бадан, майл ба сигор , аз даст додани тамаркуз , эҳсоси саргиҷӣ , тағйири танаффус , такаррури идрор , кам шудани ҳофиза , дардҳои бадании пароканда , оҳ кашидан , тамоюл ба танҳоӣ , ошуфтагӣ, илтиҳоб ва низ сурх шудани пӯсти рӯ…

• Физикӣ : мушкил дар хобидан , гирифтагии азулонӣ , сардард , дарди қафасаи сина , нороҳатии меъда , исҳол ё убусат , афзоиши зарабони қалб , дастҳои сарду мартуб , эҳсоси хастагии муфрат , танаффуси сареъ , ларза , ҳаракати ногаҳонӣ …

• Отифӣ : эътимод ба нафаси поин , бетафовутӣ , таҳрикпазирӣ , тарс , эҳсоси гуноҳ , нигаронӣ , асабонии эҳсоси изтиробу ваҳшат , беқарорӣ ё афсурдагӣ

• Рафторӣ : масрафи алкул ё маводи мухаддир , афзоиши масрафи сигор , ихтилолоти хоб , коҳиши ҳофиза , мунзавӣ шудан , беҳавсалагӣ , алоқаи надоштан ба кор , пархошгарӣ , нохун хӯрдан , бозӣ бо мӯии сар

• Шинохтӣ : мушкил дар тамаркуз , афкори манфӣ , гӣҷӣ ва иштиғоли зеҳнӣ , иштибоҳоти мукаррар , кам диққатӣ , баҳонаҷӯӣ , нотавонӣ дар ба хотир овардани ҳаводис , заъф дар тасмимгирӣ.

Бемориҳои танидагӣ

1. Бемориҳоу ихтилолотӣ ки фишори равонӣ эҷод мекунад ё онро шиддат мебахшад, бисёранд ; ҳамчун : бемории даҳонӣ ( монанди захми даҳон ) , таварруми гулӯ , сармохӯрдагӣ ва  инфлюензо . . . .
2. Гуворишӣ ҳамчун : таҳаввуъ , исҳол , кам шудани иштиҳо , сӯзиши меъда , варами меъда , захми меъда , ихтилоли рӯдау убусат . . .
3. Азулониву  мафосил ҳамчун : дарди азулоти пушту шона ( бадан ) , китфу камар , мафосил , зойеъоти муфассал ва ревмотисм. . .
4. Қалбӣ ва рагҳо ҳамчун : дарди ноҳияи қалб , боло рафтани зарабон , фишори хуни болоу сахтии рагҳо , сактаи қалбӣ . . .
5. Шушӣ ҳамчун : осм , сурфа
6. Пӯстӣ ҳамчун : хориш , эгзимо , резиши мӯ , тосӣ , качалии музиъиву ихтилолоти пӯсти… ; яке аз иллатҳои умдаи тосии мӯҳо , доштан стрессаст . натиҷаи як мутолиаи ҷадид нишон медиҳад ки писарони навҷавоне ки зуд дучор стресс мешаванд , ба эҳтимоли зиёд дар солҳои оянда , бо фишори хуни болои рӯба рӯ мешаванд .
7. Таносулӣ мисли такаррури идрор , қоидагии дардноку нокоромадии ҷинсӣ
8. Ихтилолоти равонӣ ҳамчун : анвоъи ихтилолоти сумотоформ , равони танӣ , изтироб , афсурдагӣ , васвосу бадбинӣ… .
9. Ғадудиву метаболизмӣ ҳамчун : пуркорӣ ва кам кории тироид , масмумияти тируид , бемории диабет , русавби чарбӣ ва ҳатто бемориҳои душвори дармонӣ монанди саратон метавонад дар асари заминасозиҳои стрессу фишор равонӣ бошад .

Муҳаққиқони донишгоҳ Стенфорд мегӯянд тарашшӯҳи мудовими ҳормонҳои стресс , рушди селлулҳои чарбӣ дар баданро тақвият мекунад. Пажӯҳишгарон мегӯяанд ки асари ҳурмони стресс бар фарбеҳӣ монанди асари газ дар шитоби мотори як васила нақлия мебошад . Агар ба оҳистагӣ бар педали гази фишори доим ворид шавад дар ниҳояти суръати худрав зиёд мешавад . Аммо агар гоҳе по аз рӯй педал бардошта шавад метавон суръати василаи нақлияро назорат кард. Ба ҳамин тартиб, тарашшӯҳи доими ҳурмунҳои стресси боиси фаъол шудани селлулҳои чарбӣ мешавад. Ин стрессҳои тӯлонӣ бар асари маворидӣ мисли бехобӣ ё дигари тағирот дар раванди зиндагии рӯзмарра эҷод мешаванд .

Сабабҳои танидагӣ

Омилҳои фардӣ

Ҳар фарде дар зиндагии худ нақшҳое ифо мекунад , ҳамчун : нақши падар , ҳамсар , раис , марус, ҳамкору шаҳрванд… , ифоӣ ҳар нақшии рафторҳои хоси худро металабаду интизоротиро падид меоварад ; гоҳе байни ин нақшҳо тазодҳое вуҷуд дорад ки моро мутаҳаммил мекунад .

Гоҳе мушаххас набудани нақш , боис фишор мешавад ; масалани коре ки бояд анҷоми диҳем, мушаххас несту раис ба далел анҷом нагирифтан кор аз мо асабонист . Гоҳе теъдоди нақшҳое ки бояд ифо кунем , зиёд ва аз тавон мо берун аст. Масъулияти зиёд низ худаш фишорзост . Яке дигар аз омилҳои фардӣ , синист . Афроди мусин ба далели таҷрибаи бештар , фишори камтарӣ мутаҳаммил мешаванд . Омили дигар ҷинсиятаст . Маъмулани занони нисбат ба мардон аз шикебоии бештарӣ бархӯрдоранду таҳаммули бештаре дар баробар фишор доранд . Режими ғизоӣ низ дар таҳаммули мо нисбат ба стресс , таъсир дорад . Баъзе аз ғизоҳо ба оромиши мо ва дар натиҷа ба таҳаммули мо дар баробари стресс кумак хоҳанд кард .

Омилҳои гуруҳӣ

Аввалин омили гуруҳе , вуҷуд ё адами вуҷуди ниёзҳои муштаракаст . Ҳарчи қадр ниёзҳои як гуруҳи муштарак ва бо ҳам наздиктар бошад , фишори камтаре мутаҳаммил мешавад . Омили дувум , инсиҷом дар гуруҳаст ; ихтилоф дар дохили гуруҳу байни афрод бо якдигар , фишори зиёдӣ бар афрод , ворид месозад. Мушаххас набудану хуби таъриф нашудани нақшҳо дар дохили гуруҳ , омил дигарест ки ҳар андоза , нақшҳо дар дохили гуруҳи номушаххас тар бошад, фишори бештаре бар фард ворид хоҳад омад .

Омилҳои созмонӣ

Навъи кор , нақше ки афрод бояд ифо кунанд , хостаҳои ҳамкорон , сохтори созмонӣ , мудирият ё раҳбарӣ дар мизони фишори ворида бар фард дахиланд . Ҷӯи ҳоким бар созмону фарҳанги созмон низ бо стресс робита дорад , агар ҷӯи ҳоким бар созмонк мусбат бошад , афроди пурталош , кориву масъулиятпазиру халлоқи фишори камтаре эҳсос мекунанд . Омили дигар , шеваи тақсими вазоифу шарҳи вазоиф дар сатҳ созмонаст ки вазоиф бояд шаффоф ва мушаххас будаву қавонини даст ва погир набошад ; ҳамчунон ки агар сабки мудир бо салиқаи коркунон , мутобиқат надошта бошад , кормандон , стресси бештариро мутаҳаммил мешаванд . Ҳаҷм ками кор , ҳаҷми зиёди кор , басти корӣ , ҳаводиси муҳити кор , шароити номусоиди муҳити кор ( мисли сару садо , ҳарорат , гирду ғубор , маводи кимиёии… ) эҳсоси адами амнияти шуғлӣ , адами тавзеъи одилонаи имконот , ихтилофи ҳамкорон , кор дар шароити танҳоӣ , ба чолиш нагирифтан истеъдодҳои фард , иртиқои безобита , тасоҳуби пастҳо ба дасти афроди беруни созмон , ҳамагӣ , фишорзо ҳастанд .

Омилҳои фаросозмонӣ

Баъзе аз авомили фишор , ба хониводау иҷтимоӣ ки дар он зиндагӣ мекунем барме гардад ; ҳамчун : мушкилоти шуғлӣу иқтисодӣ , мушкилоти сиёсӣ , бесаботӣу нокоромадии қавонин , номутмаин бӯдани технологӣ , мушкилоти хонаводагӣ , таҳсили фарзандон , маҳали сукӯнат . . . , ҳама метавонад дар мизони фишорӣ ки таҳаммул мекунем , нақш дошта бошад . Ҳимоятҳои хонаводагӣу фомилӣ низ дар таҳаммули афрод дар баробари фишорҳо нақш доранд . Масоили сиёсӣу иқтисодӣ низ боиси эҷод фишор мешавад . Рукӯдҳои кӯтоҳи муддати ҳам , мӯҷиби афзоиш таниш мешавад , ҳангомӣ ки системаҳои иқтисодӣ ба қаҳқаро май раванд , созмонҳо аз неруии кор худ мекоҳанд , изофаи корӣ коҳиш меёбад , теъдодӣ аз коркунони мунтазири хадамот май монанди , ҳуқуқҳо коҳиш меёбад , ҳафтаҳои корӣ кӯтоҳ мегардад ва аз ин қабили масоил ки фишорзо ҳастанд .

Рҳҳои муқобила бо танидагӣ

Яке аз роҳҳои муқобила бо авомили фишор , шаҳомати бархӯрд бо воқеиятаст : бояд ҳар рӯйдодеро ки иттифоқ меуфтад бипазирем ва пас аз пазириш дар он падида , ба дунболи ҳикмат ва маслиҳате бошем ва рӯйи мавзӯ , бад-ин сурат бингарем ки чигуна аз он иттифоқ ба сурати мусбат , баҳрабардорӣ кунем ; яъне ҳама чиз метавонад ба як фурсат , табдил шуда ва қобил истифода бошад . Агар инсони натавонад воқеиятҳоро бипазирад ва аз он , дар ҷиҳати мусбат истифода кунад дучор ҳолате мешавад ки истилоҳан ба он таҳлили рафтагӣ ё ба истилоҳи омма , бурида мегӯянд .

Алоими таҳлили рафтагӣ иборатанд аз :

1. Эҳсос аз даст додани кантроли корҳо ,
2. Адами алоқа ,
3. Надоштани эҳсоси хубе аз кору шуғли худ ,
4. Баҳои надодан ба кор ,
5. Эҳсоси адами кифоят ,
6. Эҳсоси тақсиру кӯтоҳии доштан ,
7. Тамоюл ба беэътибор кардани кор ,
8. Эҳсоси номуассир будан ,
9. Каҷхулқ шудан ,
10. Одобу муоширатро раҳо кардан ,
11. Дар ҳолати шадид , таҳлили рафтагӣ низ эҳсоси қадрношиносӣ аз сӯии дигарон , эҳсоси инки фард мехоҳад ҳамаи чизро раҳо кунаду сар ба биёбони бигузорад , буруз меёбад .

Яке аз роҳкорҳо ҳимоят иҷтимоист ва инки дӯстоне дошта бошем ки бо вуҷӯди костиҳои мавҷӯд дар корамон моро таъйид кунанд .

Яке дигар аз роҳкорҳо ҳимоят иттилоотӣ аст дӯстоне дошта бошем ки ба мо иттилооте бидиҳанд ё таҷрибаҳои худро дар ихтиёри мо қарор диҳанд .

Ҳимоятҳои молӣ низ дар бархе маворид метавонад аз шиддат фишор бикоҳад .

Яке дигар аз роҳҳои муқобила бо фишор , ба вуҷуд овардан интибоқаст . Бо эҷоди нигариши мусбат дар худ низ метавонем хеле аз рӯйдодҳоро анг фишор назанем .

Тақвияти ҳуши ҳаяҷонӣ ки ҳамон тавонои идора ва ба коргирии саҳиҳи эҳсосот дар роҳи мусбат ва созандааст низ ба кантроли стресс , кумак мекунад .

Бегумон , зербинои бахши бузургӣ аз бемориҳои ҷисмиву парешонеҳои равонӣ , мизони таҳаммули фишори равонмву нотавонии фард барои муқобила бо онаст ; ҳар чанд бисёре аз шуғлҳои имрӯзӣ , фишори равониро низ ҳамроҳ худ дорад ; вале дастандаркорони он медонанд ки чӣ гуна бо чунин фишорҳои танишизое муқобила кунанд ва бо вуҷуди муҳаррикҳои фишорзоӣ ки дар кори рӯзона бо он рӯба рӯ мешаванд , медонанд ки чигуна аз осори зиёновар он , дӯрӣ гузинанд ; аммо бархе аз афроди шоғил , бад-ин андоза , тавоноӣ ё имкони лозим барои муқобила ё фирор аз муҳаррикҳои танишзоро надоранд ва ҳамвора дар маърази ин муҳаррикҳо ҳастанд . Чунин афроде , гирифтори фарсудагӣ шуғлӣ мешаванду мушкили худро дар заминаҳои гуногуни шинохтӣ , ҳаяҷонву рафторӣ нишон медиҳанд .

Дурӣ аз маҳали изтироб , боиси оромиши фикр шудаву фурсатӣ барои рӯёрӯӣ бо мушкил , фароҳам меоварад.Замоне ки изтироб вуҷӯди шуморо фаро мегирад , нафасҳои амиқ бикашед , ин кор , боиси коҳиш изтироб мегардад .

Тамаркуз бар ёдгирӣ , беҳтарин роҳкораст . Ёдгирӣ метавонад ба маънои интихоби маҳоратҳои ҷадид , ҷамъоварӣ иттилооти нав ё ҷустуҷӯии чолишҳои фикрӣ бошад . Пардохтан ба фаъолиятҳои ёдгирӣ , афрод дар муҳит корро аз таъсироти мухарриби стресс , аз ҷумла , эҳсосоти манфӣ , рафторҳои ғайриахлоқӣу фарсӯдагии шуғлӣ , дур мекунад .

Ташхис

Ҷиҳати ташхиси мизони фишори равонии пурсишномаҳои мухталифе ба вуҷуд омадааст ба унвони мисоли пурсишномаҳои стресси таҳсилоти олӣ ( ба англисӣ : Higher education stress inventory ) яке аз пурсишномаҳои муътабари ҷиҳати арзёбии мизони стресс дар байн донишҷӯён аст ки дар кишварҳои мухталифе аз он истифода шудааст .

Ҷусторҳои вобаста

Афсурдагӣ

Тарс