Қорс

Қорс (тур. Kars, арманӣ. Կարս) — шаҳре дар шарқи Туркия, маркази маъмурии вилояти Қарс. Аз соли 928 то 961, пойтахти салтанати Арманистони Бағратиён, аз соли 963 то 1065, пойтахти салтанати Карси Арманистон.

Маҳалли аҳолинишин
Қорс
тур. Kars
Кишвар	[[|]]
Таърих ва ҷуғрофиё
Баландии марказ	1 768 ± 1 м
Аҳолӣ
Аҳолӣ	▲96 700 тан (2023)
Шиносаҳои ададӣ
Нишонаи почта	36000
Коди мошин	36
kars.bel.tr​(тур.)
Парвандаҳо дар Викианбор

Таърих

Гагик Карский бо оилааш, миниатюра аввали асри XI, Ерушалим

Фарзияҳое ҳастанд, ки Карс (номи аввалини шаҳр) дар садаи IV таъсис ёфта буд, аммо истинодҳои доимӣ ба шаҳр дар солшумории арманӣ ва византӣ аз садаи IX пайдо шудаанд.

Карс дар ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятии Арманистони асримиёнагӣ муҳим буда, маркази музофоти Вананд, вилояти Айрарат буд. Шаҳр инчунин як маркази бузурги ҳунармандӣ ва тиҷорат буд, ки тавассути он роҳҳои тиҷрати байналмилалӣ мегузаштанд. Дар солҳои 928—961 пойтахти Арманистон буд. Соли 961 шоҳи Арманистон Ашоти III пойтахтро ба ш. Ани интиқол дод. Пас аз он, дар асрҳои X—XI, Карс пойтахти мустақили армании Ванандо ё салтанати Карс боқӣ мемонад, ки онро шохаи хурди сулолаи шоҳигарии Бағрутиён идора мекунад.

Қалъаи Қарс, Империяи Усмонӣ, дар 1850.

Дар 1064 шоҳигарии Карс ба Византия тобеъ карда шуд ва баъдан Салҷуқиён забт карданд. Дар давраи ҳукмронии салҷуқиён, аксарияти аҳолии шаҳр арманиҳо буданд. Дар соли 1206, дар якҷоягӣ бо қисми Арманистони Шимолӣ, шаҳр аз ҷониби қувваҳои Арманистон-Гурҷистон озод карда шуд ва ба қисми авлоди Закариян ба дохили салтанати Гурҷистон ворид шуд. Дар соли 1514 онро Имперотурии Усмонӣ забт кард, ки он ба паҳнкунандаи нуфузаш дар Закавказиё табдил ёфт.

Асри XIX

Дар давоми ҷангҳои Русия ва Туркия дар қарни 19, қалъаи Карс яке аз объектҳои асосии мубориза дар саҳнаи амалиётҳои ҳарбии Қафқоз гардид.

Ҷанги Русия-Туркия (1806—1812)

Дар соли 1807, қӯшунҳои рус таҳти фармондеҳи генерал Несветаев, ки туркҳоро пайравӣ намуда, ба Карс рафта, ҳамла сар карданд, аммо ба зудӣ фармони катъии граф Гудович гирифта шуд, « агар ба таслим боварӣ надошта бошем, ба тавре ки дар сурати тасмими ҷиддӣ, ҳуҷум чӣ мешавад, ба талафоти калон дар одамон надиҳем». Генерал Несветаев тасмим гирифт, ки ба хавф роҳ надиҳад ва сипоҳро ба деҳаи Палдиран ва сипас ба Ғумрам бурд.

Ҷанги Русия-Туркия (1828—1829)

Дар соли 1828 ин шаҳр аз ҷониби артиши Русия дар ҷанги Русия ва Туркия дар солҳои 1828—1829 забт карда шуд. Дар асоси шартномаи Адрианопол (1829) ба Туркия баргардонида шуд.

Ҷанги Қрим

Дар соли 1855, дар Ҷанги Қрим, гарнизони шаҳри Туркия таҳти фармондеҳии Исмоил Пошо ҳамлаҳои нирӯҳои русро бармегардонид, аммо пас аз муҳосираи панҷмоҳа бо сабаби гуруснагӣ таслим шуд. Пас аз натиҷаҳои ҷанги Қрим, ҳангоми имзои шартномаи сулҳ, шаҳр ба Туркия баргардонида шуд.

Дохилшавӣ ба Империяи Русия

Моҳи ноябри соли 1877 дар натиҷаи ҳамлаи босуръат артиши Русия Карсро гирифт ва дар асоси шартномаи сулҳи Сан-Стефано дар соли 1878, шаҳр ба тобеъияти Русия гузашт. Дар 1878- соли 1917, Қарс маркази вилояти Карси империяи Русия буд. Дар канори шаҳр фаъолона муҳоҷирони рус — аз ҷумла, молоканҳо зиндагӣ мекарданд.

Асри XX

Тибқи шартномаи Брести соли 1918, ноҳияҳои Батум ва Ардаган ба тобеъияти Туркия гузаштанд. Пас аз шикаст дар Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ, туркҳо Карсро тарк карданд ва нирӯҳои англисӣ ба шаҳр ворид шуданд. Дар моҳи май, Карс ба Ҷумҳурии Арманистон интиқол ёфт ва шумораи зиёди арманиҳо ба зодгоҳашон баргаштанд.

Соли 1920 Карсро лашкари туркҳо ишғол карданд. Мувофиқи шартномаи Карс соли 1921 он ба Туркия дохил шуд. Дар зери фишори Русияи Шӯравӣ ҳукумати Арманистон маҷбур шуд, ки Шартномаи Карсро дар соли 1921 имзо кунад.

30 майи соли 1953 ИҶШС даъвои минтақавӣ алайҳи Туркия, алалхусус шаҳри Карсро тасдиқ кард.

Манзараи шаҳр аз теппа

Иқлим

Дар баландии 1760 метр воқеъ буда, Қарс дорои иқлими кӯҳӣ ва дорои хусусиятҳои континенталӣ мебошад. Қарс яке аз хунуктарин шаҳрҳои Туркия аст. Зимистонҳо шадид мебошанд, ҳарчанд каме барф меборад, тобистон кӯтоҳ, рӯзҳои гарм ва баъзан гарм, вале шаби ҳамеша хунук аст. Баҳор хеле тӯлонӣ аст, сардиҳо то охири моҳи май давом мекунанд, аммо ҳатто дар моҳи июн имконпазиранд. Тирамоҳ барвақт меояд.

Донишгоҳҳо

Дар Карс, Донишгоҳи Кавказ (Кафкас Университети) як муассисаи калони олии таълимӣ мебошад.

Аҳолӣ

Арманиҳои Карс маҷбур мешаванд, шаҳри аз дасти туркҳо забтшударо тарк кунанд, 1920

Дар аввали асри XIX. 850 хона, аз ҷумла 600 арманӣ (71 %) буданд.

Пас аз ҷанги Русия ва Туркия солҳои 1828—1829 қисми зиёди аҳолии армании Қарси Пашалик ва шаҳр бо шумораи умумии 2464 оила (тақрибан 15 ҳазор нафар) ба қаламрави Арманистони Шарқӣ кӯчиданд, ба Русия дохил карда шуданд, дар ҳоле ки сокинони Қарс бо 600 оила (тақрибан 3600 нафар) дар Кумайрӣ (аз соли 1837 — Александропол) истиқомат мекарданд..

Пас аз забт шудани шаҳр аз ҷониби Туркия дар солҳои 1918—1920, аксарияти аҳолӣ кушта ё гуреза шуданд.

Дар ҳоли ҳозир 20 % аҳолии ин шаҳр озарбойҷонҳо мебошанд. Онҳо асосан дар (маҳалла)ҳои Yenimahalla ва Istasyon зиндагӣ мекунанд. Дар ин ҷо, дар байни озарбойҷониҳо, гурӯҳҳои зерин фарқ мекунанд: Молла Мусалилар, Каракилиҷилар, Кулубеглилар ва Чобанкэрилар. Ин номҳо номҳои минтақаҳо ва деҳаҳоеро, ки аз онҳо омадаанд, инъикос мекунанд.

Нақлиёт

Соли 1993 Туркия фаъолияти роҳи оҳани Карс- Гюмри — Тифлисро бо мақсади бастани сарҳад бо Арманистон боздошт. Роҳи оҳан ба воситаи Гурҷистон, ки як қисми роҳи оҳани Боку-Тифлис-Қарс аст, сохта шудааст. 31 октябри соли 2017 аввалин қатораи боркаши Боку — Тифлис — Қарс ба кор андохта шуд. Дар ин маросим Президентҳои Туркия Эрдуғон ва Озарбойҷон Илҳом Алиев, инчунин шахсони расмии Гурҷистон, Қазоқистон ва Ӯзбекистон ширкат варзиданд

Бародаршаҳрҳо

• Бурса тур. Bursa Туркия
• Везел (олмонӣ: Wesel Олмон
• Ганҷа озарбойҷонӣ: GəncəОзарбойҷон
• Киркенес (норвегӣ: KirkenesНорвегия
• Кутаиси (гурҷӣ: ქუთაისი Гурҷистон
• Эдирне тур. Edirne Туркия
• Мингячевир озарбойҷонӣ: Mingəçevir), Озарбойҷон

Нигораҳо

• 
  Қалъаи Карс, 1878
• 
  Дар Арманистон бо иваз намудани салиб ба Ҳилоли Аҳмар ба Масҷидулҳароми Ҷомеъа табдил доданд
• 
  Намуди дохилии Калисои Расулони муқаддас дар Арманистон, ки туркҳо ба масҷид табдил доданд
• 
  Қарс (қалъаи куҳна)
• 
  Қарс (қалъаи куҳна)
• 
  Биноҳои русӣ дар Қарс

Адабиёт

• Карс, областной город Карсской области // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

Пайвандҳо

• Дар бораи Молокансҳо дар Карс, бо харитаҳои таърихӣ(рус.) )
• Саҳифаи расмии маъмурияти Карс(тур.) )
• Донишгоҳи Карс (Донишгоҳи Кафкас / Донишгоҳи Кавказ)(тур.) )
• А. С. Пушкин дар асари Карс дар сафари худ ба Арзрум дар давраи маъракаи соли 1829 менависад
• [www.kars-van.narod.ru/Karsstreet.html/ Карс: Улицы города](рус.)(пайванди дастнорас — таърих). Баргирифта аз сарчашмаи аввал 25 Декабри 2012.
• Карс: Крепость Карс(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). Баргирифта аз сарчашмаи аввал 20 ноябри 2012.
• Калисоҳои Арманистон аз Карс ва атрофиёни он(рус.) )
• Арманистон Александр Пушкин(рус.) )
• Карсская область // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.(рус.) (Русӣ )
• Муҳокимаи қалъаи Руси Карс(рус.) )