Достони тарснок

Достони тарснок, даҳшатнок, ваҳшатнок ё ҳоррор — як жанри бадеӣ аст, ки ҳадафаш тарсондан, такон додан ё нафратовар кардани хонандагон ё тамошобинон ва боиси эҳсоси даҳшат ва ҳайрат аст. Таърихшиноси адабиёт Ҷ.А.Каддон ин жанрро ҳамчун «пораи насри бадеии дарозиашон тағйирёбанда... ки хонандаро ба даҳшат меорад ё ҳатто метарсонад, ё шояд эҳсоси нафрат ё антипатияро ба вуҷуд меорад» таъриф кардааст. Муаллифони асарҳо дар жанри даҳшатовар фазои даҳшатовар ва тарснокро эҷод мекунанд. Ин жанр аксар вақт ғайритабиӣ аст, гарчанде ки он метавонад ғайритабиӣ набошад. Аксар вақт таҳдиди асосии асари даҳшатнокро метавон ҳамчун истиораи тарсҳои бузурги ҷомеа маънидод кард: филмҳои зомбӣ - тарс аз одамхӯрӣ, филмҳои вампирӣ - некрофилия, филмҳои сшэр - қотилони силсилавӣ ва ғайра.

Таърих

Достони тарснок дар ҷаҳони қадим

Тасвири «Атенодор ва Арвоҳ» аз ҷониби Ҳ.Д.Форд, в. 1900

Жанри достони тарснок сарчашмаи қадимӣ дорад, ки аз анъанаҳои фолклорӣ ва мазҳабӣ сарчашма мегирад ва ба марг, охират, бадӣ, девҳо ва принсипи чизҳои дар инсон таҷассумёфта нигаронида шудааст^[1]. Ин дар ҳикояҳо дар бораи ҷодугарӣ, вампирҳо рӯҳҳо ва арвоҳҳо зоҳир шуд. Адабиёти тарсноки аврупоӣ ба шарофати осори юнониёни қадим ва римиёни қадим ба вуҷуд омадааст. Қаҳрамони асотири юнонӣ титан Прометей ба Мэрӣ Шеллӣ илҳом бахшид, ки достони готикии Франкенштейн ё Прометейи муосирро нависад, ки он ба яке аз аввалин асарҳои фантастикии умумӣ табдил ёфт ва ба жанри достони тарснок таъсири бузург расонд. Дар адабиёт бори аввал дар бораи Прометей дар «Теогониё»-и Ҳесиудус, ки яке аз аввалин шеърҳои мифологии Юнони Қадим аст, зикр шудааст. Прометей низ қаҳрамони як катор фоҷиаҳо ва мазҳакаҳои Юнони қадимӣ аст. Аммо дар достони Франкенштейн бештар аз достони Ҳипполит, писари шоҳи Афина Тесей ва маликаи Амазонҳо, ки ба таври фоҷиабор даргузашт ва аз ҷониби худои тибб ва шифо Асклепий эҳё шуд, таъсир кардааст. Еврипид дар асоси ин ҳикоя ду песа навишт: Ҳипполит ва Ҳипполити пӯшидашудаистода^[2]. Плутарх дар «Зиндагии муқоисавӣ» саргузашти қотил Дэймонро тасвир мекунад, ки пас аз кушта шуданаш дар ҳаммом дар зодгоҳаш Херония дар он ҷо ҳамчун арвоҳ зоҳир шуд^[3]^[4]. Плинийи Хурд достони онро тасвир мекунад, ки чи тавр файласуфи стоик Афинодор Кананус, муаллими Октавиан Август дар Афина хонаеро бо нархи арзон иҷора гирифтааст. Нархи пастро, чунон ки маълум шуд, бо он фаҳмонданд, ки дар он арвоҳ пайдо шудааст. Бевақтии шаб, вақте ки Афенодор очерки фалсафӣ менавишт, шабеҳи дар занҷир баста ба ӯ пайдо шуда, ба вай ишора кард, ки аз паи у равад. Рӯҳ ӯро ба ҳавлӣ бурд, ки ногаҳон нопадид шуд. Афенодор ин ҷойро қайд кард ва рӯзи дигар барои гузаронидани ҳафриёт иҷозат гирифт, ки дар рафти он скелети пирамард, ки дар занҷир печида буд, ёфт шуд. Пас аз дафн кардани скелет, арвоҳ дигар дар хона пайдо нашуд^[5].

Достони тарснок дар асрҳои миёна

Таъсиси масеҳият ҳамчун дини бартаридошта, аввал дар Империяи Рум ва сипас дар тамоми Аврупо, манзараи динии ин қисмати ҷаҳонро тағйир дод. Шӯриши готҳо, як гурӯҳи қабилаҳои олмониҳои қадимӣ, ки кӯшиши дифоъ аз эътиқоди суннатии худ, бутпарастии готикиро доштанд, таваҷҷӯҳи як қатор адибони ибтидоӣ, аз қабили муаллифони ҳаёти августинҳоро ба худ ҷалб кард. Аввалин иттиҳоми расмӣ дар бораи шайтонпарастӣ аз ҷониби католикҳо соли 1022 дар Тулуза алайҳи чанд рӯҳониён содир шуда буд^[6]. Ҳикояҳои тарснок дар адабиёти Фаронсаи асримиёнагӣ маъмул гаштанд. Яке аз шоирони маъруфи асри XII Мэрии Фаронсавӣ аз Фаронса яке аз шеърҳои машҳури худро ҳамчун достони тилисмшуда-тарснок бо номи Bisclavret (аз фаронсавӣ ҳамчун «Тилисмшуда» тарҷума шудааст) навиштааст. Тақрибан соли 1200, графиня Иоланде як ҳикояеро дар бораи тилисмшудаҳо бо номи «Гийом де Палерн» фармоиш дод. Нависандагони номаълум ду достони тилисмӣ навиштаанд: Bisclavret ва Mélion.

Акси Влади III Дракула, ҳукмрони Валлахия дар асри XV, ки прототипи машҳуртарин вампир дар адабиёти тарснок ва фарҳанги маъмул Дракула

Қисмати муҳими адабиёти тарснок бо туфайли золимтарин одамони таърихи ҷаҳонӣ, пеш аз ҳама онҳое, ки дар асри XV зиндагӣ мекарданд пайдо шудааст. Ҳамин тариқ, пайдоиши Дракула, маъруфтарин вампир дар адабиёти тарснок ва фарҳанги маъмул, метавонад ба ҳокими асри XV-и Валлахия Влади III Дракула, ки ҷиноятҳои эҳтимолии ӯ бори аввал дар рисолаҳои олмонӣ дар охири асри XV нашр шуда буданд, мушоҳида карда шаванд. Брошюраи соли 1499, ки аз ҷониби Маркус Айрер нашр шудааст, аз ҳама бештар бо тасвирҳои чӯбдасташ намоён аст. Ҷиноятҳои эҳтимолии Жил де Ре, ки замоне шарики Жанна д'Арк буд, боиси достони мардумии фаронсавии "Риши кабуд" шуд." Ҳикояҳои вампирӣ асосан аз ашрофзода ва қотили ҳаёти воқеӣ Элизабет Баторӣ сарчашма мегиранд, ки достони ӯ як қисми адабиёт шудааст ва фарҳанги маъмул, ба пайдоиши жанри даҳшат дар асри XVIII, масалан тавассути Ласло Туроксӣ ва китоби "Таърихи фоҷиавӣ" дар соли 1729 саҳм гузоштааст^[7].

Достонҳои тарсноки готикӣ дар асри XVIII

Дар асри XVIII жанри достони тарснок бо адабиёти анъанавии готикӣ зич алоқаманд буд. Намунаи барҷастаи достони тарсноки готикии асри XVIII романи аслӣ ва баҳсбарангези нависандаи англис Ҳорас Уолпол "Қалъаи Отранто" (1764) буд. Ин бори аввал буд, ки ба ҷои реализми пок унсурҳои ғайриоддӣ дохил карда шуданд. Дар воқеъ, нашри аввал зери пардаи романи воқеии асримиёнагӣ аз Итолиё ба табъ расида, аз ҷониби тарҷумони дурӯғин кашф, тарҷума ва нашр шудааст. Вақте маълум шуд, ки «Қалъаи Отранто» асари муосир аст, бисёриҳо онро анахронистӣ, реаксионӣ ё танҳо бо завқи бад навишта шуда мешумориданд, вале он дарҳол машҳур шуд^[8]. Ин аввалин романи даҳшатноки готикӣ ба монанди Уилям Бекфорд «Ватек» (1786), «Достони ситсилиягӣ» (1790), «Асрори Удолф» (1794) ва «Марди итолиёӣ» (1796)-и Анн Рэдклифф ва «The Monk: A Romance» (1796) аз ҷониби Мэттю Григорӣ Люис илҳом бахшидааст. Аксари адабиёти тарснок ин давра аз ҷониби занон навишта шуда, ба тамошобинони зан фурӯхта мешуданд ва сюжети маъмулӣ як зани моҳирро дар бар мегирад, ки маҷбур шуд аз қалъаи торик фирор кунад^[9].

Достони тарснок дар асри XX

Паҳншавии саводнокӣ ва пайдоиши китобҳо ва нашрияҳои арзон аллакай дар ибтидои асри XX боиси авҷи воқеии жанри достони тарснок гардид. Масалан, романи машҳури готикии Гастон Леру «Арвоҳи опера» бори аввал дар газетаи «Ле-Голуа» қисм-қисм чоп шуда, танҳо баъд хамчун китоби алоҳида аз чоп баромад. Дар ҳамон солҳо, фаъолияти нависандаи амрикоӣ Тодд Роббинс оғоз ёфт, ки дар маҷаллаҳои таблоидӣ ба монанди All-Story Magazine менависад, ки дар асарҳои ӯ ба мавзӯъҳои девонаворӣ ва бераҳмӣ дахл мекард. Баъдтар, маҷаллаҳо пайдо шуданд, ки ба ҳикояҳои тарснок, аз ҷумла афсонаҳои аҷиб ва ҷаҳони номаълум тахассус доранд.

Достонҳои тарсноки муосир

Яке аз маъруфтарин нависандагони достони тарсноки муосир Стивен Кинг аст, ки бо романҳои худ «Кэррӣ», «Дурахш», «Вай», «Мизерӣ» ва ғайра маъруф аст. Шурӯъ аз солҳои 1970-ум, Кинг тавонист аудиторияи зиёдеро ҷалб кунад, ки барои он соли 2003 аз ҷониби Бунёди Миллии Китоби ИМА мукофотонида шуд. Нависандагони машҳури достонҳои тарсноки муосир инчунин Брайан Ламлӣ, Ҷеймс Ҳерберт, Дин Кунтс, Клайв Баркер, Рэмсӣ Кэмпбелл ва Питер Страубро дар бар мегиранд.

Хусусиятҳо

Аксар вақт дар жанри достони тарснок, таҳрири субъективӣ барои фарогирии бештар истифода мешавад.

Тадқиқот ва танқид

Тадқиқот ва танқиди достони тарсноки адабиёти бадеӣ тақрибан мисли худи жанр қадим аст. Соли 1826 нависандаи гутӣ Энн Рэдклифф иншоеро нашр кард, ки дар он ду унсури жанрро муайян кардааст: "террор" ва "ҳоррор". Дар ҳоле ки "террор" эҳсоси тарс аст, ки пеш аз рух додани ҳодиса рух медиҳад, "ҳоррор" эҳсоси нафрат ё нафрат пас аз рух додани ҳодиса аст. Рэдклифф "террор"-ро ҳамчун чизе тавсиф мекунад, ки "ҷонро васеъ мекунад ва қобилиятҳоро ба дараҷаи баланди зиндагӣ бедор мекунад", дар ҳоле ки "ҳоррор" ҳамчун он чизе тавсиф шудааст, ки онҳоро "ях мекунад ва қариб нест мекунад".

Тадқиқот ва танқиди достони тарсноки адабиёти бадеии муосир ба як қатор сарчашмаҳо такя мекунад. Дар тадқиқоти таърихии худ оид ба романи готикӣ, олимон ба монанди Девандра Варма^[10] и С. Л. Варнадо^[11] ва С.Л.Варнадо аз теолог Рудолф Отто истинод мекунанд, ки мафҳуми “нуминозӣ” дар ибтидо барои тавсифи ҷанбаи муҳими таҷрибаи динии марбут ба таҷрибаи шадиди ҳузури илоҳии пурасрор ва достони тарснок истифода шудааст.

Мукофотҳо ва иттиҳодияҳо

Муваффақият дар жанри достони тарснок аз ҷониби ҷоизаҳои соҳавӣ эътироф карда мешавад, ки одатан аз ҷониби ассотсиатсияҳои соҳаи нависандагон таъсис дода мешаванд. Ҳамин тариқ, Ассотсиатсияи байналмилалии нависандагони достони тарснок, ки соли 1985 таъсис ёфтааст, ба муаллифони барҷаста бо ҷоизаи Брам Стокер, ки ба номи муаллифи роман дар бораи машҳуртарин вампир дар фарҳанг «Дракула» гузошта шудааст, мукофот медиҳад. Ассотсиатсияи нависандагони достони тарсноки Австралия ҳамасола муаллифони Австралия, Зеландияи Нав ва Уқёнусияро бо Ҷоизаи «Сояҳои Австралия» қадр мекунад. Аз соли 1995 то 2008 Гилдияи Байналмилалии Тарснок ҳамасола ҷоизаи худро ба муаллифони асарҳо дар жанрҳои достони тарснок ва фэнтэзии торик тақдим мекард^[12]^[13]. Ҷоизаҳои Ширлӣ Ҷексон ҷоизаҳои адабӣ ба хотираи Ширлӣ Ҷексон барои аъло дар шубҳаҳои равонӣ, даҳшат ва фэнтэзии торик мебошанд, ки дар анҷумани солонаи фантастикаи Readercon тақдим карда мешаванд^[14]. Дигар ҷоизаҳои муҳим барои адабиёти достони тарснок ин ҷоизаҳои фэнтэзӣ ва фантастикаи илмӣ, ба монанди "Aurealis Award"-и австралиягӣ мебошанд.

Шартҳои алтернативӣ

Баъзе муаллифоне, ки осори онҳо одатан ҳамчун "достони тарснок" тасниф карда мешаванд, бо вуҷуди ин, онҳо ин истилоҳро дӯст намедоранд, зеро онро хеле бадгӯӣ мешуморанд. Ба ҷои ин, онҳо истилоҳҳоро ба мисли "фэнтэзии торик", "фэнтэзии готикӣ" барои достони тарснок бо ғайриоддӣ ё "триллери психологӣ" барои достони тарснок бидуни ғайриоддӣ истифода мебаранд^[15].

Низ нигаред

Эзоҳ

↑ Rosemary Jackson. Fantasy: The Literature of Subversion. — London: Methuen(англ.)тҷк., 1981. — С. 53—5, 68—9.
↑ Edward P. Coleridge, 1891, prose: full text Бойгонӣ шудааст 12 апрели 2006 сол.
↑ John Dryden, 1683: full text Бойгонӣ шудааст 12 июни 2018 сол.
↑ Плутарх. Сравнительные жизнеописания. Кимон Вступление. ancientrome.ru. 11 июни 2018 санҷида шуд.
↑ Pliny the Younger. LXXXIII. To Sura // Letters, by Pliny the Younger; translated by William Melmoth; revised by F. C. T. Bosanquet / Charles W. Eliot. — New York: P.F. Collier & Son, 1909. — Т. 9. — (The Harvard Classics).
↑ Van Luijk, Ruben. Children of Lucifer: The Origins of Modern Religious Satanism. — Oxford: Oxford University Press, 2016. — 632 p. — (Oxford Studies in Western Esotericism). — ISBN 978-0190275105.
↑ in Ungaria suis cum regibus compendia data, Typis Academicis Soc. Jesu per Fridericum Gall. Anno MCCCXXIX. Mense Sepembri Die 8. p 188—193, quoted by Farin
↑ The Castle of Otranto: The creepy tale that launched gothic fiction(англ.). BBC News Magazine (13 December 2014). 11 июни 2018 санҷида шуд.
↑ Richard Davenport-Hines. Gothic: 1500 Years of Excess, Horror, Evil and Ruin. — London: Fourth Estate, 1998.
↑ Devandra Varma, The Gothic Flame (New York: Russell & Russell, 1966).
↑ S.L. Varnado, "The Idea of the Numinous in Gothic Literature, " in The Gothic Imagination, ed. G.R. Thompson (Pullman: Washington State University Press, 1974).
↑ IHG Award Recipients 1994–2006(англ.). HorrorAward.org. 30 октябри 2014 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 21 июни 2009.
↑ IHG Award Recipients 2007. HorrorAward.org. 30 октябри 2014 санҷида шуд.
↑ The Shirley Jackson Awards(англ.). ShirleyJacksonAwards.org. 11 июни 2018 санҷида шуд.
↑ Brian Stableford. The Discovery of Secondary Worlds: Some Notes on the Aesthetics and Methodology of Heterocosmic Creativity // Heterocosms. — Rockville, Md: Wildside Press^[en], 2007. — P. 200. — 276 p. — ISBN 978-0809509072.(англ.)

Пайвандҳо

[1] Rosemary Jackson. Fantasy: The Literature of Subversion. — London: Methuen(англ.)тҷк., 1981. — С. 53—5, 68—9.

[2] Edward P. Coleridge, 1891, prose: full text Бойгонӣ шудааст 12 апрели 2006 сол.

[3] John Dryden, 1683: full text Бойгонӣ шудааст 12 июни 2018 сол.

[4] Плутарх. Сравнительные жизнеописания. Кимон Вступление. ancientrome.ru. 11 июни 2018 санҷида шуд.

[5] Pliny the Younger. LXXXIII. To Sura // Letters, by Pliny the Younger; translated by William Melmoth; revised by F. C. T. Bosanquet / Charles W. Eliot. — New York: P.F. Collier & Son, 1909. — Т. 9. — (The Harvard Classics).

[6] Van Luijk, Ruben. Children of Lucifer: The Origins of Modern Religious Satanism. — Oxford: Oxford University Press, 2016. — 632 p. — (Oxford Studies in Western Esotericism). — ISBN 978-0190275105.

[7] Ungaria suis cum regibus compendia data, Typis Academicis Soc. Jesu per Fridericum Gall. Anno MCCCXXIX. Mense Sepembri Die 8. p 188—193, quoted by Farin

[bbc-8] The Castle of Otranto: The creepy tale that launched gothic fiction(англ.). BBC News Magazine (13 December 2014). 11 июни 2018 санҷида шуд.

[9] Richard Davenport-Hines. Gothic: 1500 Years of Excess, Horror, Evil and Ruin. — London: Fourth Estate, 1998.

[10] Devandra Varma, The Gothic Flame (New York: Russell & Russell, 1966).

[11] S.L. Varnado, "The Idea of the Numinous in Gothic Literature, " in The Gothic Imagination, ed. G.R. Thompson (Pullman: Washington State University Press, 1974).

[12] IHG Award Recipients 1994–2006(англ.). HorrorAward.org. 30 октябри 2014 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 21 июни 2009.

[13] IHG Award Recipients 2007. HorrorAward.org. 30 октябри 2014 санҷида шуд.

[14] The Shirley Jackson Awards(англ.). ShirleyJacksonAwards.org. 11 июни 2018 санҷида шуд.

[15] Brian Stableford. The Discovery of Secondary Worlds: Some Notes on the Aesthetics and Methodology of Heterocosmic Creativity // Heterocosms. — Rockville, Md: Wildside Press^[en], 2007. — P. 200. — 276 p. — ISBN 978-0809509072.(англ.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]