Хатмӣ (лот. Lavatera cashemiriana), хитмӣ, хайрии сурх[2] — рустании бисёрсолаест аз оилаи тугмачагулҳо.
| Хатмӣ |
|---|
Гули хатмӣ. |
|
|
|
Lavatera cashemiriana |
|
Баландиаш 25 − 110 см мешавад. Пояаш — яктои ростистода ва нӯгҳояш камтар овезон мебошад. Баргҳояш — паҳанаки барг 3 — 15 см дар дарозӣ ва аз 3 — 5 кунҷ иборат буда, аз рӯи шаклаш камтар барги ангурро ба хотир меорад. Гулҳояш — ранги бунафшаранг ё сурхи баланд доранд. Хӯшагулаш — ғиҷилшакл мебошад. Мевааш — аз 20-25 доначаҳои майда иборат буда, камтар ноҳамвор мебошанд. Тухмаш — муғчашакл буда, диаметрашон 0,3 — 0,35 мм мебошад ва рангашон маллаи торик буда, моҳҳои август сентябр пухта мерасанд.
Хатмии худруй дар Эрон, Афғонистон, кишварҳои пасошӯравӣ ва ғайра маъмул аст. Дар Тоҷикистон хатмӣ асосан дар ҷангалзори паҳнбарг, настаранзор ва юғанзори қаторкӯҳҳои Ҳисору Дарвоз, ҷануб ва шарқи ҷумҳурӣ (1450—2400 м аз сатҳи баҳр) мерӯяд. Дар шароити табиии Тоҷикистон хатмӣ моҳҳои июн — июл гул мекунад ва моҳи август тухм мебандад.
Аз пояи хатмӣ нахи дурушт мегиранд ва аз он асосан арғамчину ресмони дурушт тайёр мекунанд. Хатмӣ ро пеш барои ранг кардани матоъ низ истифода мебурданд. Тухми хатмӣ 11 — 45 % равған ва баргаш 112—206 мг% витамини С дорад.
Хусусиятҳои доруии хатмӣ, гули хайрӣ ва ғармаш қариб якхелаанд. Абӯалии Сино бо барг ва ҷӯшоби бехи хатмӣ «сӯзиш»-и пешобдону рӯда ба омоси рӯдаи ғафсро табобат мекардааст. Тухми хатмӣ хусусияти балғаму исҳоловарӣ дорад, инчунии сулфа ва хунпартоиро барҳам медиҳад. Ибни Сино аз хатмӣ марҳам тайёр карда, ба омос ва думбал (пучак) мебастааст.
