Эраҷ Баширӣ

Эраҷ Баширӣ (форсӣ: ایرج بشیری‎; зод. 31 июл 1940, Биҳбаҳон, Устони Хӯзистон) — устоди таърихи Донишгоҳи Минессотаи Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, олим, забоншиноси эронӣ, адабиётшиноси форс, таърихшинос, доктори илм.

Эраҷ Баширӣ
Таърихи таваллуд	31 июл 1940(1940-07-31) (84 сол)
Зодгоҳ	Биҳбаҳон, Устони Хӯзистон, Эрон
Кишвар	Иёлоти Муттаҳидаи Амрико
Фазои илмӣ	таърих
Ҷойҳои кор	Донишгоҳи Миннесуто[d]
Алма-матер	University of Michigan College of Literature, Science, and the Arts[d]
Вебгоҳ	angelfire.com/rnb/bashir…
Парвандаҳо дар Викианбор

Зиндагинома

Эраҷ Баширӣ дар 31 июли соли 1940 милодӣ мутобиқ бо нуҳуми мурдодмоҳи ‎‎1319 ҳиҷрии хуршедӣ ва баробар бо 25 ҷамодиуссонии 1359 ҳиҷрии қамарӣ дар шаҳри ‎Беҳбаҳон дида ба дунё гушуд. Вай таҳсилоти ибтидоиро дар Домана ва Дорон дар ‎ноҳияи Ферейдан ва даврони дабиристонро дар Исфаҳону Шероз ба итмом расонид ва ‎дар соли 1961 бо дипломи риёзӣ аз дабиристони «Ҳоҷ Қавом»-и Шероз фориғуттаҳсил ‎гардид. Дар даврони дабиристонӣ Баширӣ алоқаи муфрате ба забони инглисӣ нишон ‎дод ва дар соли 1960 дар озмуни саросарии кишвар дар Ромсар мақоми шогирди ‎мумтози Эрон дар забони инглисиро ба даст овард.‎

Дар байни солҳои 1960 ва 1963 Баширӣ ба таҳсили забон ва адабиёти инглис дар Донишгоҳи Паҳлавӣ (Донишгоҳи Шерози кунунӣ) пардохт ва дар соли 1963 ба унвони ‎шогирди аввали забон ва адабиёти инглисӣ аз он донишгоҳ фориғуттаҳсил гардид. Дар ‎даврони таҳсилоти донишгоҳӣӣ вай ҳамчунин, муддате ба унвони хабарнигори ‎минтақавии рӯзномаи «Кайҳон» дар устони Форс анҷоми вазифа кард ва дар ҳамин ‎замон низ дар Анҷумани фарҳангии Эрону Инглис дар Шероз ба тадриси забони ‎инглисӣ ва дар Донишгоҳи Паҳлавӣ ба тадриси адабиёти инглисӣ иштиғол дошт.‎

Дар соли 1964 Баширӣ барои идомаи таҳсил ба Инглистон ва дар соли 1966 ба Иёлоти Муттаҳидаи Амрико сафар кард. Вай дар соли 1968 муваффақ ба ахзи дараҷаи ‎фавқлисонс дар забоншиносии умумӣ аз Донишгоҳи Мичиган гардид ва дар соли 1972 ‎рисолаи доктории худро дар забоншиносии эронӣ аз ҳамон донишгоҳ ахз намуд. ‎Рисолаи доктории Баширӣ бар асоси таҳқиқоти Ибни Сино дар феъли «будан» аст. ‎Баширӣ нишон медиҳад, ки феъли «будан» наҳве махсус ба худ дорад, ки бо кумаки ‎феъли «шудан» ҷанбаи аҳволӣ ва бо кумаки феъли «кардан» ҷанбаи инфиолӣ ба худ ‎мегирад ва бозгӯи тағйироту таҳаввулоти мунъакиса дар забон ме-шавад.‎ Дар даврони таҳсилоташ дар Амрико низ монанди солҳои таҳсилиаш дар Эрон, ‎Баширӣ ба тадриси забон (ин бор — забони форсӣ) дар Донишгоҳи Мичиган иштиғол ‎ёфт ва ҳамчунин, дар таълиму тарбияти сипоҳиёни сулҳ дар иёлоти Вермонт, Ню-Йорк ‎ва Ню-Ҷерси ширкат намуд. Дар соли 1972 доктор Баширӣ ба симати дастёри ‎муваққат барои тадриси забонҳои форсиву туркӣ ва адабу фарҳанги Эрон дар ‎Донишгоҳи Минессота истихдом шуд ва дар тайи солҳои ибтидоии хидматаш маводи ‎рисолаи доктории худро ба амал гузошт ва китоби «Форсӣ барои мубтадиён»-ро бар ‎асоси рисолаи докториаш навишт. Ин китоб то ба ҳол чаҳор бор бознавис шуда ва ба ‎забонҳои инглисӣ ва русӣ ба чоп расида. Баширӣ дар соли 1977 ба дарёфти мақоми ‎устодёрӣ ва дар соли 1996 ба дарёфти мақоми профессорӣ ноил гардид. ‎

Маводи тадрисии доктор Баширӣ дар даврони тадриси вай дар Минессота шомили ‎забоншиносии эронӣ, адабиёти форсӣ (назм ва наср) ва таърихи Эрон (аз азманаи ‎қадим то ҳол) аз як тараф ва таҳқиқу тадрис дар адабиёту фарҳанг ва таърихи ‎мардуми Осиёи Миёна ва Афғонистон аз тарафи дигар мебошад. Ӯ дар соли 1980 ‎унвони устоди мумтози донишкадаи улум ва адабиёти Донишгоҳи Минессотаро аз худ ‎кард.‎

Эҷодиёт

Таҳқиқоти доктор Баширӣ доманадор аст, вале дар ин ҷо метавон ба шарҳи ‎мухтасаре дар бораи се намуна аз эҷодиёти вай пардохт. Баширӣ тақрибан понздаҳ ‎соли аввали таҳқиқашро сарфи беҳтар шинохтани Содиқ ҳидоят кард. Вай ибтидо ‎бисёре аз достонҳои «Ҳидоят ва оқибат», «Буфи кӯр»-и вайро ба инглисӣ тарҷума кард, ‎он гоҳ ба таҷзия ва таҳлили корҳои Ҳидоят, бахусус, «Буфи кӯр» пардохт. Назари ‎вай, ки назари як сохторшинос аст, бо назариёти мутадовил дар бораи Ҳидоят ва ‎‎"Буфи кӯр"-и ӯ фарқ дорад. Баширӣ бо марбут сохтани «Буфи кӯр» бо ду манбаи ‎асосии он, яъне «Будо Корито» ва «Китоби мурдагони аҳли Тибет» нишон медиҳад, ки ‎сохтори достон бар мабнои зиндагии Будо, хоҳиши башар барои фирор аз чархи ‎зиндагӣ ва надомати ӯ аз вуҷуди зиндагии дубора мебошад. Дар таҳқиқоти мутадовил ‎ба ҳеч яке аз ин ҷанбаҳои асосии сохтории достон таваҷҷуҳ намешавад.‎

Мо қаҳрамони китобро дар поёни яке аз умрҳои ӯ дар ҳангоми бозхост мулоқот ‎мекунем. Вай дилҳура дорад, чун намедонад аъмоли гузаштааш мавриди қабули Худои ‎марг воқеъ хоҳад шуд ё на. Намоди нилуфари сиёҳ маълум медорад, ки боз муваффа-‎қиятро аз даст дода. Дар ин ҷо Ҳидоят аз намоди регҳои сиёҳ, ки арвоҳи будоии ‎маҳкум ба зиндагии дубора бо худ ба ҳузури Худои марг меоваранд, ис-тифода ‎мекунад ва Худои маргро дар ҳайати марде Хинзир Пензерӣ нишон медиҳад. Иллати ‎қабул нашудани вай сода аст. Ӯ дониши комиле бар ҳаёти қаблии худ надошта ва ‎мудом мафтуни алоиқи дунявӣ буд (ба қавли Ҳидоят, ӯ наққоше буда, ки ҳамеша ‎ҳамон тасвирро мекашида) ва бино бар ин, шоистаи дарёфти умри ҷовидон нест. ‎Шиддати парешонии қаҳрамон аз дарёфти ин ҳукм кофист, ки ӯро аз худ бехуд созад.‎

Дар зиндагии баъдӣ қаҳрамони достон худро водор мекунад, ки ҷаҳонро он тавр, ки ‎ҳаст, бишносад, то битавонад аз тазвири замон бигрезад ва ба озодии мудом (нирвана) ‎бирасад. Аз ин рӯ, ҳаракот ва одоби наздиконаш (аз зан ва дояаш гирифта, то ‎пирмард Хинзир Пензерӣ ва қассоб ва мардуми одии шаҳри Рай)-ро бо диққати ҳар чи ‎тамомтар аз назар мегузаронад, то мутмаин шавад, ки дар гузари баъдиаш нилуфари ‎сиёҳе пайдо нашавад ва аз гири чархи замон озод гардад. Ва ҳамин тавр ҳам мешавад. ‎Баширӣ дар таҳқиқи худ ҷанбаҳои мухталифи ин таҷзия ва таҳлилро баррасӣ мекунад, ‎ки тавзеҳи беш аз ин дар бораи он аз ҳавсалаи ин мухтасар берун аст.‎

Таҳқиқоти Баширӣ дар хусуси Фирдавсӣ дар бораи нақши фарр дар «Шоҳнома» ‎мебошад. Вай «фарр»-ро ба унвони меҳвари асосии ҳукуматии мардуми Эронзамин ‎муаррифӣ мекунад ва нишон медиҳад, ки дар адвори таърих ин вадиаи илоҳӣ ‎пуштибони эрониён буда ва дар тадовими ҳаёти миллии онҳо нақши махсусе ифо ‎кардааст. Натиҷаи ин таҳқиқ дар китоби «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ баъд аз ҳазор сол" ‎аз тарафи Академияи улуми Тоҷикистон дар Душанбе ба чоп расида.‎

Доктор Баширӣ ҳамчунон, ба дарки беҳтари мо аз сохтори ғазалиёти суфиёнаи ‎ҳофиз кумак кар-дааст. Баръакси касоне, ки мегӯянд ашъори ҳофиз абёте пароканда ‎ҳастанд, ки Ҳофиз онҳоро монанди донаҳои марворид ба расан кашида, Баширӣ нишон ‎медиҳад, ки ғазалиёти суфиёнаи Ҳофиз на танҳо дорои сохторе якпорча ва ҳисобшуда ‎мебошад, балки намудори дақиқе аз зиндагӣ дар хонақоҳ ва робитаи байни муршид ва ‎мурид мебошад. Аз он гузашта, Баширӣ мегӯяд, ин ғазалиёт барои ҳар кас на, балки ‎барои ҷамъи махсусе (аҳли дил) навишта шудаанд. Вай ҳатто пешниҳод мекунад, ки ‎шояд сохтори ғазал (sonnet)-и инглисӣ аз сохтори ғазалҳои суфиёнаи Ҳофиз баҳра ‎бурда бошад.‎

Чанд сол қабл аз фурӯпошии Иттиҳоди ҷамоҳири Шӯравӣ доктор Баширӣ ‎майдони таҳқиқ ва тадриси худро густариш дод ва ба таҳқиқу тадрис дар бораи ‎Афғонистон ва ҷумҳуриҳои тоза истиқлолёфтаи Осиёи Миёна пардохт. Вай қабл аз ‎фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ ва баъд аз он, чандин бор ба ин ҷумҳуриҳо сафар кард ‎ва гоҳ муддате дар он ҷо иқомат намуд, то аз наздик бо фарҳанг ва зиндагии он мардум ‎ошно гардад. Аз миёни ин ҷумҳуриҳо Баширӣ бештар бар рӯи масоили мух-талифи ‎ҷумҳурии Тоҷикистон такя дошта ва кутубу мақолоти бисёре дар бораи фарҳанг ва ‎адабу таърихи тоҷикон ба риштаи таҳрир даровардааст, ки аз он ҷумла, метавон ‎таҳқиқоти вай дар осори Садриддин Айнӣ — нависандаи саршиноси тоҷикро ном бурд. ‎Дар соли 1996 Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба номи Ленин Донишгоҳи давлатии миллии Тоҷикистон) профессор Башириро бо унвони доктори ифтихории ‎фарҳанг ва таърих мавриди тафаққуд қарор дод ва дар соли 1997 Академияи улуми ‎Ҷумҳурии Тоҷикистон вайро бо унвони академик ва узви байналмилалии Академия ‎муф-тахар сохт. Дар ҳақиқат, ҳуҷҷатулислом Акбари Рафсанҷонӣ ва доктор Эраҷ ‎Баширӣ танҳо эрониёне ҳастанд, ки ба дарёфти ин лақаби ҷаҳоншумул ноил ‎гардидаанд. Баширӣ ҳамчунин, дар таҷзия ва таҳ-лили осори Чингиз Айтматов — ‎нависандаи ҷаҳон-шумули қирғиз саҳми басазое дорад ва боиси шиносоии беҳтари ‎Айтматов дар ҷаҳони Ғарб гардидааст.‎

Дар тайи солҳои тадриси худ дар Минессота, Баширӣ ба тадрис ва таҳқиқ дар ‎донишгоҳҳо ва марокизи таҳқиқи дигаре низ машғул буда, ки аз он ҷумла, метавон ‎Донишгоҳи Мичиган, Донишгоҳи Техас дар Остон, Донишгоҳи байналмилалии қа-‎зоқистон ва Академияи улуми қирғизистонро ном бурд.‎

Дар поён, профессор Баширӣ дар тӯли солҳои тадрис ва таҳқиқи худ аз анҷоми ‎вазоифи идорӣ низ бебаҳра набудааст. Байни солҳои 1975 ва 1979 вай раёсати бахши ‎мутолиоти Ховари Миёна ва сипас, раёсати бахши мутолиоти Осиёи ҷанубии Дониш-‎гоҳи Минессотаро ба уҳда дошт. Байни солҳои 1987 ва 2005 чандин бор ба раёсати ‎бахши мутолиоти Русия ва Осиёи Миёнаи Донишгоҳи Минессота расид. Вай акнун ‎раиси Институти забоншиносӣ, забони инглисӣ барои хориҷиён ва мутолиоти Русия ва ‎Осиёи Миёнаи Донишгоҳи Минессота мебошад. Вай ҳамчунин, дар кумитаҳои ‎Донишгоҳ, махсусан, дар умури марбут ба барномарезӣ фаъолияти бисёр аз худ нишон ‎дода. Дар соли 2005 вай ҳам раёсати ҳайати қонунгузории донишкадаи улум ва ‎адабиёт ва ҳам раҳбарии ҳайати уманои он донишкадаро ба уҳда дошт.‎ Байни солҳои 2005 ва 2007 раиси Пажӯҳишгоҳи забоншиносӣ, инглисӣ барои ‎хориҷиён ва забону адабиёти рус буд. Дар ҳоли ҳозир машғули таҳқиқот дар бораи ‎Мулло Садрои Шерозӣ (файласуфи қарни 16) мебошад.‎

Осори илмӣ

Феҳристи кӯтоҳе аз осори чопшудаи доктор Баширӣ:‎

• Аз сурудҳои Зардушт то нағамоти Борбад. — Душанбе: АУ Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2003 ‎
• ‎"Шоҳнома"-и Фирдавсӣ баъд аз ҳазор сол.- Душанбе: АУ Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1994‎
• Сомониён ва эҳёи тамаддуни Эрони бостон.- Душанбе: АУ Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1997‎
• Асри Камоли Хуҷандӣ ва аҳамияти он дар таърихи Осиёи Миёна, Теҳрон, 1996‎
• Таҷзия ва таҳлили «турки Шерозӣ»-и Ҳофиз, 1979, Ҷаҳони Ислом‎
• Таҷзия ва таҳлили «мазраи сабзи фалак»-и Ҳофиз, 1979, Мутолиоти исломӣ‎
• Тӯморҳои наврӯзӣ (ба забонҳои форсӣ, инглисӣ, тоҷикӣ ва русӣ)]]/ — Душанбе: Бунёди ‎фарҳангии Борбад,2004.
• Дар наҳви забони форсӣ, 2001, Интишороти Бирҷес, Минеаполис
• Ашхоси барҷастаи Тоҷикистон дар қарни бистум. — Душанбе: Бунёди ‎фарҳангии Борбад, 2002 ‎
• Гоҳномаи рӯйдодҳои муҳимми таърихӣ дар Тоҷикистон, 1900—2000, 2006, ‎Интишороти Нимо, Олмон.‎
• Таъсири Миср дар тамаддуни Эрони бостон. — Душанбе: АУ Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2007.‎
• Исфаҳони Мулло Садро: ёддоштҳои муқа-ддамотӣ дар бораи гироиши эрониён ба ‎мазҳаби шиа // Фарҳанг ва ҳунари Исфаҳон дар садаҳои 16 ва 17. — Душанбе: Бунёди ‎фарҳангии Борбад, 2007.‎

Дар интернет:‎

• «Бухоро»-и Садриддин Айнӣ, 1993‎
• Ҷанбаҳои ҳунарии эҷодиёти Чингиз Айтматов, 2003‎
• Гоҳномаи рӯйдодҳои муҳимми таърихии Афғонистон, Осиёи Миёна ва Эрон аз ‎ибтидо то соли ду ҳазор, 2001‎

Тарҷумаҳо:‎

• Аз инглисӣ ба форсӣ: «Сарнавишти як инсон» — асари Михаил Шолохов, 1964, чопи ‎‎"Зиндагӣ"‎
• Аз форсӣ ба инглисӣ: «Буфи кӯр» — асари Содиқ Ҳидоят, 1984‎
• Аз тоҷикӣ ба инглисӣ: «Табартақсим» — навиштаи Раҳим Масов, 1996‎

Вироиш ва тафсир:‎

• «Тӯпи марворид» — асари Содиқ Ҳидоят, 1986, Интишороти «Маздо»‎
• Тоҷикистон дар қарни бистум (ба забони тоҷикӣ), 2002, Постскриптум ‎имприматор, Прага
• Тоҷикистон дар қарни бистум (ба забони форсӣ), 2006, Интишороти Нимо, Олмон ‎

Корҳои дигар:‎ Устод Баширӣ шарҳи ҳоли бисёре аз нави-сандагон ва шуарои Эрон, Тоҷикистон ва ‎Қирғиз-истонро бо тарҷумаи намунаҳои эҷодиёташон дар ихтиёри ҷаҳониён қарор ‎додаст. Вай махсусан, маҳорати бемонанде дар тарҷумаи ашъори форсӣ ба шеъри ‎инглисӣ дорад, ки намунаҳои онро метавон дар тарҷумаи «Уқоб» — асари Парвиз ‎Нотили Хонларӣ, «Кӯча» — асари Фаридуни Муширӣ ва «Дарахт» — асари Сайидалии ‎Гарморӯдӣ мушоҳида кард. Тарҷумаи вай аз бахши оғозини муқаддимаи «Гулистон»-и ‎Саъдӣ бисёр дақиқ, расо ва дилнишин мебошад.

Феҳристи эҷодиёт

Китобҳо:‎

• Persian for Beginners, 1972, ‎‎1975, 1981, 1991. ‎
• Persidskij yazyk dla nachinaushchikh Osnovnoj kurs (trans., Persian for ‎Beginners by V. Bazukin), 2000.‎
• 'To Be' as the Origin of Syntax: A Persian Framework, 1973. ‎
• The Fiction of Sadeq Hedayat, ‎‎1984.
• The Black Tulip (novella in English ‎and Persian), 1984.‎
• The Pearl Cannon (ed.), ‎‎1986.‎
• Firdowsi’s Shahname: 1000 ‎Years After, 1994. ‎
• From the Hymns of Zarathustra to ‎the Songs of Borbad, 2003. ‎
• Kamal Khujandi: Epoch and ‎Its Importance in the History of Central Asian Civilization, 1996.‎
• The History of a National ‎Catastrophe, by Rahim Masov (trans.), 1996.‎
• The Samanids and the Revival ‎of the Civilization of the Iranian Peoples, 1998. ‎
• Tajikistan in the 20th ‎Century, Бойгонӣ шудааст 30 сентябри 2007  сол.(ed). RFE/RL, 1999—2002.‎
• Beginnings to AD 2000: A ‎Comprehensive Chronology of Central Asia, Afghanistan, and Iran, 2001.‎
• Prominent Tajik Figures ‎of the Twentieth Century, 2003. ‎
• The Nowruz Scrolls, published in ‎‎4 languages (novella in English, Persian, Tajiki, Russian), 2004.
• The Impact of Egypt on Ancient Iran, 2007. ‎
• The Ishraqi Philosophy of Jalal al-Din Rumi, 2008.
• Ancient Iran: Cosmology, Mythology, History Бойгонӣ шудааст 11 май 2015  сол. by Iraj Bashiri, Cognella Publishers, 2012.
• Audible Audio Edition: Ancient Iran: Cosmology, Mythology, History by Iraj Bashiri, Cognella Publishers, 2012.
• The Impact of Egypt on Ancient Iran, 2007.
• The Ishraqi Philosophy of Jalal al-Din Rumi, 2008.
• Ancient Iran: Cosmology, Mythology, History Бойгонӣ шудааст 11 май 2015  сол. by Iraj Bashiri, Cognella Publishers, 2012.
• Audible Audio Edition: Ancient Iran: Cosmology, Mythology, History by Iraj Bashiri, Cognella Publishers, 2013.
• The Blind Owl,, 3rd. revised translation, 2013.
• Modern Iranian Philosophy: From Ibn Sina to Mulla Sadra Shirazi by Iraj Bashiri, Cognella Publishers, 2014.

Сарчашма

• Iraj Bashiri Biography
• Bashiri Working Papers on Central Asia and Iran
• Who’s Who in the World
• Outstanding People of the 20th Century‎
• Dictionary of International Biography
• Prominent Tajik Figures of the 20th Century‎

Пайвандҳо

• Bashiri working papers on Central Asia and Iran
• Iraj Bashiri biography
• Works available by Iraj Bashiri at Amazon.com

‎