Забони каннада

Каннада (ಕನ್ನಡ, kannaḍa) — яке забонҳои дравидӣ мебошад, ки дар ҷанубу ғарби Ҳиндустон, асосан дар иёлоти Карнатака истифода мешавад. Забони модарии мардуми Каннада ва забони расмии иёлоти Карнатакаи Ҳиндустон ("Кишвари каннада", собиқ Майзор) мебошад.

Забони каннада
Номи қавмӣ	канн. ಕನ್ನಡ
Кишварҳо	Ҳиндустон
Шумораи умумии гӯишварон	43 600 000 тан (2019)
Таснифот
забонҳои дравидӣ Дравидии Ҷанубӣ Томилӣ-Каннада Бадага-Каннада Забони каннада
Хат	Хати каннада
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	кан 265
ISO 639-1	kn
ISO 639-2	kan
ISO 639-3	kan
WALS	knd
Ethnologue	kan
Linguasphere	49-EBA-a
ABS ASCL	5101
IETF	kn
Glottolog	nucl1305
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Каннада ҳамчун забони модарии 38 миллион нафар, яке аз чаҳор забони асосии Ҳиндустони Ҷанубӣ ва 23 забони расмии Ҳиндустон мебошад. Тақрибан 13 миллион нафар бо каннада ҳамчун забони дуввум суҳбат мекунанд.

Оиди ном

Забони каннада (ಕನ್ನಡ) дар адабиёти хориҷӣ баъзан «канарӣ» (англ. "Canarese ё Kanarese) низ номида мешавад. Ин ба он далел аст, ки ҳарфи ретрофлекси дакарава дар вожаи “Каннада” метавонад дар гӯишҳои мухталиф талаффуз шавад ва бахусус дар забони томилӣ ҳамчун як фишори садои ретрофлекси ягона ва сипас “каннара” ба даст меояд.

Лингвоҷуғрофия / Вазъияти имрӯза

Минтақаи паҳншавӣ ва шумора

Минтақаи асосии паҳншавии забони каннада иёлати Карнатака мебошад, ки дар он мақоми забони расмӣ дорад. Карнатака (канн. ಕರ್ನಾಟಕ; иёлат дар ҷанубу ғарби Ҳиндустон аст, ки пойтахт ва бузургтарин шаҳри он Бангалор аст. Аҳолиаш 55.868 ҳазор нафарро ташкил медиҳад.

Дар иёлатҳои ҳамсояи Андра-Прадеш, Маҳараштра ва Тамилноду низ каннадазабонҳо ҳастанд. Бо забони каннада дар ибтидо дар қисми зиёди Маҳараштра ҳарф мезад, аммо тадриҷан бо забони маротҳии ҳинду-ориёӣ иваз карда шуд. Сухангӯёни ақаллиятҳои каннада дар ИМА, Британияи Кабир, Арабистони Саудӣ, АМА, Сингапур, инчунин Канада ва Австралия зиндагӣ мекунанд.

Маълумоти иҷтимоӣ-лингвистӣ

Каннада қадимтарин забонест, ки то имрӯз боқӣ мондааст ва дар ҳоли ҳозир шуморааш афзоиш меёбад: он дар соли 1997 забони модарии 35 327 600 нафар буд ва барӯйхатгирии соли 2001 нишон дод, ки танҳо дар Ҳиндустон бо ин забон 38 миллион нафар ҳарф мезананд. Аз рӯи шумораи гӯяндагон ҳамчун забони модарӣ он дар Ҳиндустон ҷои ҳаштумро ишғол мекунад.

Лаҳҷаҳо

Дар каннадаи муосир байни вариантҳои адабӣ ва гуфтугӯии забон фарқиятҳои муайян мавҷуданд. Ғайр аз ин, забони гуфторӣ аз минтақа ба минтақа хеле фарқ мекунад. Дар забони хаттӣ фарқиятҳо ночизанд. Дар маҷмӯъ, дар забони каннада тақрибан бист лаҳҷаҳои гуногун мавҷуданд, ки ба се гурӯҳ (соҳилӣ, марказӣ ва шарқӣ) муттаҳид шудаанд. Якчанд лаҳҷаҳои каннада дар соҳили Карнатака ҷойгиранд, ба монанди ҳавяка, кота, гоуда, ҳалаккӣ ва ғайра. Лаҳҷаи ҳавяка ду намуд дорад, яъне шимолӣ (канараи Шимолӣ) ва ҷанубӣ (канараи Ҷанубӣ).

Дар кӯҳҳои Нилгири Тамилноду, лаҳҷаи Багада васеъ паҳн шудааст, ки онро баъзе забоншиносон ҳамчун лаҳҷаи каннада эътироф мекунанд, аммо аксарият онро ҳамчун забони мустақил медонанд. Аммо мушкилот на танҳо бо забони Багада ба миён меоянд - Бетта Курумба ва Ҷину Курумба ҳамчун лаҳҷаҳои забони алоҳида, Курумба, Каннада ё ҳатто томилӣ ҳисобида мешаванд.

Дар забони заннада инчунин лаҳҷаҳои иҷтимоии табақаҳои олӣ ва поёнӣ мавҷуданд.

Хат

Алифбои ҳиҷогии каннада аз хатти "брахмӣ"-и ҷанубии Ҳиндустон гирифта шудааст. То асри XIV хатти каннада ва телугу якхела буд; Шабеҳи назарраси навиштаҳои ин ду забон дар замони мо нигоҳ дошта мешавад.

Шумораи аломатҳое, ки алифбои каннадаро ташкил медиҳанд, 49-то ҳастанд, аммо дар асл шумораи зиёди ҳарфҳо вуҷуд доранд, зеро ҳарфҳои гуногун метавонанд ба лигатураҳо (ottaksharas) муттаҳид карда шаванд. Ҳар як аломати хаттӣ ба як ҳиҷо мувофиқат мекунад. Ҳар ҳарф шакл (акара) ва садо (шабда) дорад.

Хатти каннада

Хатти каннада аз "хатти кӯҳнаи каннада" (Old Kannada script), меояд. «Хатти кӯҳна» тақрибан дар асри X шакл гирифт; он идомаи хатти кадамба буд, ки дар навбати худ, тақрибан дар асри IV офарида шудааст.

Ба таври умум эътироф шудааст, ки хатти кадамба аз хатти прото-каннада сохта шудааст, ки аз қадимтарин хатти брахмӣ тақрибан дар асри III-и пеш аз милод пайдо шудааст.

Дар замонҳои қадим каннада бо усули кандакории сангӣ навишта шуда буд ва аз ин рӯ, имрӯз аксари ҳарфҳо мудаввар ва симметрӣ мебошанд. Хатти каннада дар баробари девонагарӣ яке аз зеботарин забонҳои хаттии ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Хатти каннада инчунин аз ҷиҳати маъруфият дар Ҳиндустон пас аз девонагарӣ дуюм ҷойроро ишғол мекунад: онро забонҳои ҳалеканнада, кадамба, тулу ва ғайра истифода мебаранд. Илова бар ин, он дар Гоа кайҳо боз барои навиштани забони конканӣ истифода шудааст.

Таърихи забон ва фарҳанг

Навиштаи кӯҳнаи хатти каннада аз соли 578 (империяи Чалукя) дар маъбади ғор № 3 дар Бодомӣ

Эҳтимол меравад, ин забон тақрибан 2500 сол пеш ҳамчун забони мустақил ташаккул ёфтааст. Муҳаққиқон дар таърихи каннада чор давраро ҷудо мекунанд - прото-қадим (Poorvada Halegannada, то асри VIII), қадимӣ (Halegannada, то миёнаи асри XIII), асри миёна (Nadugannada, то миёнаҳои асри XIX) ва нав (Hosagannada, аз охири асри XIX то имруз). Аввалин асарҳои калон ба асрҳои IX—X тааллуқ доранд.

Ёдгориҳои эпиграфӣ дар каннада аз асри V-уми милодӣ маълуманд. (навиштае дар назди деҳаи Ҳалмидӣ).

Дар каннада шеърҳои зиёде навишта шудаанд. Фонетика, ҳиҷошиносӣ ва лаҳҷашиносӣ ба ин мусоидат карданд; зеро дар каннада вазнҳои шеърӣ бисёранд: чандассу, вритта, трипадӣ, канда, шатпадӣ ва саангатя.

Аввалин матни адабӣ дар ин забон китоби «Кавираҷамарга» (тақрибан соли 850) аз ҷониби шоҳ Нрипатунга Амогҳаваршӣ аз сулолаи Раштракута мебошад. Ин асар дар бораи санъати шеър қадимтарин асари адабии маълум аст, ки ба забони каннада навишта шудааст. «Кавираҷамарга» ба танқиди адабӣ, поэтика ва грамматикаи забони каннада бахшида шудааст. Бо вуҷуди ин, истинодҳои он ба шоирони қаблӣ асос медиҳанд, ки каннада забони адабии хеле пешрафта буд.

Адабиёти давраи қадим тақрибан аз тарафи ҷайнҳо навишта шудааст.

Аз асри XII дар баробари адабиёти ҷайнӣ адабиёти вирашивизм инкишоф ёфт. Дар асри XIX аҳамияти адабиёти ҷайнӣ тадриҷан аз байн рафт, дар баробари ин адабиёти вайшнавизм ба вуҷуд омад, ки давраи рушди босуръати он ба асри XV рост меояд.

Дар асрҳои XII-XIV шоирони мавъиза бо забони наздик ба забони гуфторӣ асар эҷод мекарданд, аммо дар маҷмӯъ, каннадаҳои адабӣ дар тӯли садсолаҳои зиёд таъсири сахти санскрит доштанд, махсусан дар луғавӣ.

Дар асри XIX, дар зери таъсири адабиёти англис, адабиёти каннада шаклҳои нави пайдоиши аврупоӣ, ба монанди повест ва романро таъсис дод.

Дар нимаи дуюми асри XX ҳафт нависандаи каннада барандаи ҷоизаи Ҷнянпитҳ (яке аз ду ҷоизаи бонуфузи адабии Ҳиндустон) (аз он ҷумла Кувемпу) шуданд.

Каннада аз ҷониби ҳукумати Ҳиндустон расман ҳамчун забони классикӣ эътироф шудааст. Ҳоло бисёр ҳунармандоне ҳастанд, ки ба забони каннада месароянд. Яке аз онҳо Бҳимсен Ҷошӣ мебошад. Вай соли 1922 дар Гадаг (иёлоти Карнатакаи ҳозира) таваллуд ёфтааст. Вай сурудҳои анъанавии мардуми каннада ва инчунин классикони ҳиндро ба забонҳои ҳиндӣ, урду, санскрит месарояд.

Дар зер транскрипт ва тарҷумаи суруди ಕರುಣಿಸೋ ರಂಗಾ («Раҳм кун, эй Ранга») аз ҷониби узви Iyeska оварда шудааст (шумо метавонед онро дар инҷо гӯш кунед):

ಕರುಣಿಸೋ ರಂಗಾ ಕರುಣಿಸೋ ಹಗಲು ಇರಳು ನಿನ್ನ ಸ್ಮರಣೆ ಮರೆಯದಂತೆ ಕರುಣಿಸೋ ಕೃಷ್ಣ ಕರುಣಿಸೋ ರುಕುಮಾಂಗದನಂತೆ ವ್ರತವ ನಾನರಿಯೆನೊ ಶುಕಮುನಿಯಂತೆ ಸ್ತುತಿಸಲು ಅರಿಯೆ ಬಕವೈರಿಯಂತೆ ಧ್ಯಾನವ ಮಾಡಲರಿಯೆ ದೇವಕಿಯಂತೆ ಮುದ್ದಿಸಲರಿಯೆನೊ ಕರುಣಿಸೋ ರಂಗಾ ಕರುಣಿಸೋ ಗರುಡನಂದದಿ ಪೊತ್ತು ತಿರುಗಲು ಅರಿಯೆ ಕರೆಯಲು ಅರಿಯೆ ಕರಿರಾಜನಂತೆ ವರ ಕಪಿಯಂತೆ ದಾಸ್ಯವ ಮಾಡಲರಿಯೆ ಸಿರಿಯಂತೆ ನೆರೆದು ಮೋಹಿಸಲರಿಯೆನೊ ಕರುಣಿಸೋ ರಂಗಾ ಕರುಣಿಸೋ ಬಲಿಯಂತೆ ದಾನವ ಕೊಡಲು ಅರಿಯೆನೊ ಭಕ್ತಿ ಛಲವನು ಅರಿಯೆ ಪ್ರಹ್ಲಾದನಂತೆ ಒಲಿಸಲು ಅರಿಯೆ ಅರ್ಜುನನಂತೆ ಸಖನಾಗಿ ಸಲಹೋ ದೇವರ ದೇವ ಪುರಂದರ ವಿಠಲ

karuɳisō raŋgā karuɳisō hagalu iraɭu niɳɳa smaraɳe marejadante karuɳisō krɨʂɳa karuɳisō rukumāŋgadanante vratava nānarijenō ʃukamunijante stutisalu arije bakavairijante dʱjānava māɖalarije dēvakijante muddisalarijenō karuɳisō raŋgā karuɳisō garuɖanandadi pottu tirugalu arije karejalu arije karirāʤanante vara kapijante dasjava māɖalarije sirijante neredu mōɦisalarijenō karuɳisō raŋgā karuɳisō balijante dānava koɖalu arijenō bʱakti ʧʰalavanu arije praɦlādanante ʷolisalu arije arʤunanante sakʰanāgi salaɦō dēvara dēva purandara viʈʈʰala

«Раҳм кун, эй Ранга, раҳм кун, Рузу шаб таваҷҷуҳи туро фаромӯш намекунам Раҳм кун, эй Кришна, раҳм бош. Ҳарчанд ман дар расму оинҳо мисли Рукмангада огоҳ нестам, Туро мисли Шукамунӣ таъриф карда наметавонам Ман мисли Бакаваирӣ бо дҳяна машқ намекунам Намедонам туро мисли Девакӣ мехрубонона дуст дорам, Раҳм кун, эй Ранга, раҳм кун. Гарчи бо ту чун Гаруда сафар карда наметавонам, Ман мисли Карираҷа гиря намекунам Ба ту мисли Варакапӣ хизмат карда наметавонам Наметавонам туро мисли ҷавони Сирийя ҷоду кунам Раҳм кун, эй Ранга, раҳм кун. Ҳарчанд ман худамро мисли деви Балӣ қурбон накардам. Ман дар хидмати худ ба ту мисли Праҳлада содиқ нестам, Ман туро бо дӯстии худ шод намекунам, мисли Арҷуна, Ба ман кӯмак кун, эй худои худоҳо, Пурандара Виттҳала».

Таърихи омӯзиш

Фердинанд Киттел

Нахустин грамматикаи каннада, «Карнатака бҳашабҳушана» (Зевари забони кишвари каннада) дар асри XII аз ҷониби Нагаварма ба санскрит дар назм навишта шудааст. Аввалин грамматикаи каннада, «Шабда манидарпана» (Оинаи гаронбаҳои калимаҳо) аз ҷониби Кешираҷӣ дар нимаи дуюми асри XIII пайдо шудааст. Боз як грамматикаи муҳими асримиёнагии каннада соли 1604 ба санскрит аз ҷониби Бҳаттакаланка Дева Шабда "Нушасана" ("Қонунҳои калима") навишта шудааст. Дар Аврупо дар асри XVIII грамматикаи миссионерӣ ва дар охири асри XIX грамматикаҳои илмии каннада пайдо шуданд.

Дар омӯзиши забони каннада аз ҷониби Фердинанд Киттел (1832-1903), миссионери протестантӣ дар Ҳиндустон саҳми бузург гузоштааст. Вай грамматикаи забонро ба забони инглисӣ, инчунин луғат (70 ҳазор калима) тартиб додааст, ки лексикаи лаҳҷаро дар бар мегирад. Илова бар ин, ӯ ба ин забон шеър гуфтааст.

Луғати каннада-русӣ аз ҷониби Андронов Михаил Сергеевич (1931-2009), ҳинду-дравидишиноси шӯравии тартиб дода шудааст.

Намунаи матн

Каннада	Транслитератсия	Тарҷума
	Ellā mānavarū svatantrarāgiyē janisiddāre. Hāgū ghanate mattu hakku gaḷalli samānarāgiddāre. Vivēka mattu antaḥkaraṇagaḷannu paḍedavarāddarinda avaru paraspara sahōdara bhāvadinda vartisabēku.	«Ҳама одамон озод ва дар шаъну шараф ва ҳуқуқ баробар таваллуд мешаванд. Онҳо ақлу виҷдон доранд ва бояд бо ҳамдигар дар рӯҳи бародарӣ рафтор кунанд.».

— Моддаи 1 Эъломияи умумии ҳуқуқи башар

Адабиёт

• Андронов М. С., Язык каннада, М., 1962
• Андронов М. С. Каннада-русский словарь. М., 1979
• Гуров Н. В. Каннада язык. — Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990
• Плунгян В. А. Общая морфология. М., 2009
• Kittel F., A grammar of the Kannada language in English, Mangalore, 1903
• Kittel F., A Kannada-English dictionary, Mangalore, 1894