Давлати Хоразмшоҳиён
Давлати Хоразмшоҳиён (ҳамчунин: Давлати Хоразмшоҳиён-Ануштегениён[1]; форсӣ: خوارزم — Khwārazm; ӯзбекӣ: Xorazmshoxlar davlati; туркманӣ: Horezmşalar döwleti) — давлат дар шарқшиносӣ ҳамчун номи давлати Осиёи Миёнаи асримиёнагии Хоразм дар замони ҳукмронии сулолаи Ануштегиниҳо дар солҳои 1097—1221 пазируфта шудааст. Маркази давлат дар поёноби Амударё воқеъ буд[2][3].
| Давлати Хоразмшоҳиён | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
.svg)
| |||||||
| Пойтахт | Куния-Урганҷ, Самарқанд, Ғазнӣ ва Табрез | ||||||
| Забон(ҳо) | форсӣ | ||||||
| Воҳиди пул | дирҳам[d] | ||||||
| Аҳолӣ |
| ||||||
| Шакли ҳукмронӣ | absolutism[d] ва oligarchy[d] | ||||||
Хоразмшоҳи Ануштегиниҳо дар қисми зиёди Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳукмронӣ карда, аввал ба сифати тобеи Салҷуқиён[4] ва Қарахитойҳо[5] ва баъдан то ҳуҷуми Чингизхони муғул дар асри XIII ба Хоразм ҳамчун ҳукмрони мустақил ҳукмронӣ мекарданд. Давлате, ки пойтахти он Гурганҷ дар қаламрави Туркманистони муосир ҷойгир буд, инчунин қаламравҳои Узбекистони ҳозира, Эрон, қисмате аз қаламравҳои Озарбойҷони муосир, Қазоқистон, Афғонистон, Тоҷикистон ваҚирғизистонро (дар маҷмӯъ ҳудуди 3,6 миллион километри мураббаъ) ишғол кардааст[6]).
Пайдоиши сулолаи Ануштегиниҳо
вироишАввалин далели пайдоиши Аншутегиниён дар осори Шиҳоб-ад-дин Муҳаммад Ан-Насавӣ (вафот 1249), муаррих ва котиби шахсии Султон Ҷалолуддини Манкбурна мавҷуд аст, ки қайд кардааст, ки Султон Алоуиддин Муҳаммад II худро турк медонист, аз ҷумла гуфтааст: «Ҳарчанд турк ҳастам, аз забони арабӣ кам маълумот дорам»[7]. Ан-Насавӣ худи Султон Ҷалолуддинро чунин тавсиф кардааст: «Ӯ сиёҳпӯст, қоматаш кӯтоҳ, гуфтор ва баён туркзабон буд»[8] .
Тарзи пайдоиши оғузӣ
вироишАввалин зикри мансубияти қабилавии Ануштегениён дар муаррихи давлати Ҳулагиён Рашид-аддин (1247—1318) мавҷуд аст, ки ба гуфтаи ӯ асосгузори сулолаи Ануштегин яке аз 24 қабилаҳои қадимии оғузҳо (туркманҳо) будааст — қабилаи Бегдилӣ:
«… Ҳар [қисмат]… мисли оғузҳо ном ва лақаби худро мегирифт, ки ҳоло мардум онҳоро туркман меноманд … Ба ҳамин монанд, дуртарин аҷдоди Султон Муҳаммади Хоразмшоҳ Ауштегини Ғарча буд, ки аз авлоди ӯ буд. аз қабилаи бегдилӣ аз қабилаи оғузҳо»[9] . Оғуз ба се бародари калонсол Бозоқ ном гузоштааст. Фарзандони писари сеюми Юлдузхон… Бегдилӣ, яъне ҳамеша азиз, чун сухани пирон[10].
Муаррихи темуриёни асри XV низ таъкид мекунад, ки асосгузори сулола Ануш-Тегин ба кабилаи бегдилиён мансуб аст. Ҳофизи Абру[11] . Муаррихони дигари асримиёнагӣ ва шӯравӣ низ навиштаанд, ки қабилаи бегдилӣ туркман (оғуз)[12][13][14][15][16][17] буд. Туркологи советӣ Е. Наширвонов нишон медиҳад, ки Давлати Хоразмшоҳиён давлати оғузу туркманҳо буд:
«…Давлати оғу уз-туркҳанхо, яъне давлати хоразҳҳоххо, ки пеш ҳзҷхучумиғулҳо хо ба Хоразм ташкил шуда буд, кушиш мекард, қи кабҳлахоғ огуз-туркманро дар атрофи хҷд чамъ карда,ҳонхоро сарӣарй кунад.[1[18] .
Таърих
вироишУнвони Хоразмшох дар соли 305-и мелодӣ аз тарафи асосгузори сулолаи Афригидиёнҷорӣ карда шуда, то соли 995 давом кард. Баъди якчанд вақти таваққуф унвон барқарор гардид. Дар ҷараёни шӯриши соли 1017 шӯришиёни Хоразмӣ Абул-Аббоси Маъмун ва зани ӯ Хурроҷӣ, хоҳари султони турк Маҳмуди Ғазниро куштанд[19] . Дар ҷавоб Маҳмуд ба минтақаи Хоразм, ки Носа ва риботи Фараваро дар бар мегирифт, ҳамла кард ва ишғол кард[20]. Дар натиҷа, аз соли 1017 то 1034 Хоразм ба вилояти Ғазнавии турк табдил ёфт. Соли 1077 волии вилоят, ки аз соли 1042 то соли 1043 ба туркҳои Салҷуқӣ тааллуқ дошт, ба дасти Ануштегин, собиқ ғуломи туркҳои султони Салҷуқиён гузашт[21]. Соли 1097 волии Хоразм, ки аслан турк буд, Экинҷи ибни Қӯчқор аз салҷуқиён истиқлол эълон кард ва худро шоҳи Хоразм эълон кард[22] . Дар ҳамон сол ӯ кушта шуд. Салчукиён Хоразмро забт намуда, Кутбиддин Мухаммади I-ро Хоразмшоҳ таъин карданд. Дар тӯли ҳукмронии худ ӯ тобеи султони Салҷуқӣ Санҷар буд ва садоқаташро ба ӯ нигоҳ дошт.
Ин сулоларо пешвои низомии Ануш-Тегин, ғуломи собиқи туркҳои султонҳои Салҷуқӣ, ки аз вилояти Ғарчистони шимолии Афғонистон буд, таъсис додааст. Уро волии Хоразм таъин карданд. Писари ӯ Қутбиддин Муҳаммади I аввалин шоҳи меросии Хоразм шуд[23] . Он ба шукуфоии бузургтарини худ дар ибтидои асри XIII дар замони Алоуд-дин Муҳаммади II расид. Ҳокимони Хоразм унвони Хоразмшоҳро доштанд.
Пойтахти Хоразм
вироишШаҳри асосии Давлати Хоразмшоҳиён Гурганҷ (шаҳри ҳозираи Конеургенчи Туркманистон) буд. Ин як шаҳри сераҳолӣ ва бозорҳои зиёде буд. Донишманд ва нависандаи араб Закариё ал-Қазвинӣ қайд мекунад, ки Гургонҷ „шаҳри азим дар соҳили Ҷайҳун буда, аҳолии зиёде дорад…“ ва дар иҳотаи „таваҷҷуҳи фариштагон, ки мисли арӯс шаҳрро дар биҳишт намояндагӣ мекунанд“ иҳота шудааст, дар хонаи домод». Ал-Казвинӣ инчунин хабар медиҳад, ки сокинони пойтахт «ҳунармандони моҳир», бахусус челонгар, дуредгар ва ғайра буданд. Кандакорон бо кори аз устухони фил ва қараб шуҳрат пайдо кардаанд. Муаррих ва ҷуғрофиёи асримиёнагии Сурия Ёқут ал-Ҳамавӣ, ки соли 1219 ба Гурганҷ сафар карда буд, навиштааст: «Ман шаҳре аз Гурганҷ бузургтар, бойтар ва зеботар аз мавқеъ надидам». Дар шаҳр ҷамъияти косибон истеҳсоли абрешими табиӣ кор мекарданд.[24]
Хоразмшоҳҳо
вироиш| Хоразмшоҳҳо | ||
|---|---|---|
| Ном | Солҳои ҳукмронӣ | Унвонҳо |
| Экинчи ибн Кочкар | 1097 | хоразмшоҳ |
| Кутб ад-Дин Мухаммед I | 1097—1127 | хоразмшоҳ |
| Ала ад-Дин Атсыз | 1127—1138, 1139 — 1156 |
хорезмшах, добился независимости, покорил туркмен, кипчаков, низовья Сырдарьи и мандышлак |
| Сулейман-шах | 1138—1139 | хоразмшоҳ |
| Тадж ад-Дин Ил-Арслан | 1156—1172 | хоразмшоҳ |
| Джелал ад-Дин Султан-шах | 1172 | хоразмшоҳ |
| Ала ад-Дин Текеш | 1172—1200 | хоразмшоҳ |
| Алоуддин Муҳаммади Хоразмшоҳ | 1200—1220 | хоразмшоҳ |
| Ҷалолуддин Мангубердӣ | 1217—1220 1220 — 1231 |
султони Ғазнӣ, Бомиён ва Ғур хорезмшах |
Нигаред низ
вироиш- Хоразм
- 16 Империяи бузурги туркҳо
Пайвандҳо
вироишЭзоҳ
вироиш- ↑ Зия М. Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов: 1097-1231. — Москва: Наука, 1986. — 256 с.
- ↑ Гулямов, Я. Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Ташкент, 1957.
- ↑ Маньковская, Л. Памятники зодчества Хорезма. Ташкент: Изд-во лит-ры и искусства им. Гафура Гуляма, 1978, с.44
- ↑ Rene Grousset, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, Transl. Naomi Walford, (Rutgers University Press, 1991), 159.
- ↑ Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian history, (Cambridge University Press, 2005), 44.
- ↑ Rein Taagepera Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia(англ.) // International Studies Quarterlytgen : journal. — 1997. — September (vol. 41, no. 3). — P. 497. — doi:10.1111/0020-8833.00053. Архивировано из первоисточника 19 ноябри 2018.
- ↑ Шихаб ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ан-Насави. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны: (Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны). Критич. текст, пер. с араб., предисл., коммент., примеч. и указатели З. М. Буниятова. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996, с.51
- ↑ Шихаб ад-Дин Мухаммад ибн Ахмад ан-Насави. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны: (Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны). Критич. текст, пер. с араб., предисл., коммент., примеч. и указатели З. М. Буниятова. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996, с.288
- ↑ Фазлаллах Рашид ад-Дин. Джами ат-Таварих (Сборник летописей)(пайванди дастнорас — таърих). Москва, Ленинград: АН СССР (1946-1952). 9 июли 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 2 май 2012.
- ↑ ФАЗЛЛАЛЛАХ РАШИД АД-ДИН->ОГУЗ-НАМЕ->ЧАСТЬ 3. www.vostlit.info(пайванди дастнорас — таърих). 21 июли 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 2 май 2021.
- ↑ Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов-ануштегинидов, 1097-1231(пайванди дастнорас — таърих). М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы (1986). 6 ноябри 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 6 ноябри 2021.
- ↑ Языжы-оглы. Огуз бойлары (Таблица названий 24 огузских племен, их значений, онгонов и тамг)//Sümer[tr], 1972. — С. 211.
- ↑ Салар Баба Гулалы, Салар оглы-Хырыдары. История Огуза, его сыновей и его сторонников, а также и других турок//Построчн. пер. со стар. чагатайск.—Ашхабад, ЦНБ АН ТССР. Рукопись.
- ↑ Абу-л-Гази. Родословная туркмен(пайванди дастнорас — таърих). М. АН СССР. (1958). — «Об именах сыновей и внуков Огуз-хана...Имя старшего сына Йулдуз-хана— Авшар, второй [сын] — Кызык, третий — Бекдели, четвертый — Каркын.» 4 июни 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 8 ноябри 2021.
- ↑ С.П.Поляков. Этническая история северо-западной Туркмении в средние века(пайванди дастнорас — таърих). Москва: Издательство Московского Университета (1973). — «Бектили — средневековое туркменское племя.» 5 августи 2021 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 28 Декабри 2021.
- ↑ С.Атаниязов. Огузо-туркменское племя бекдили(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). Ашхабад, изд.Ылым (1988). — «БЕКДИЛИ – средневековое огузско-туркменское племя, тире племени гёкленг. Видимо от бекдили (бек «крепкий», дил «язык», -ли – аффикс обладания) – «нераскрывающий тайну». Рашид-ад-Дин, Салар-Баба, Абулгази считают бекдили именем третьего сына Йылдыз-хана, внуком Огуз-хана и объясняют значение антропонима различно: Рашид-ад-Дин «подобно речам старших почтенным будет» (МИТТ (Материалы по истории Туркменистана и туркмен) – Т.1 – с 501); Салар Баба «да будет ласковый в соответствии слов старейших» (Салар Баба («Всеобщая история»), с. 51); Абулгази «его речь уважаема» (Кононов «Родословная туркмен», с.53) и «обильный благами» (Абулгази, 1906, с.25-26 г.). У Языджы-оглы другое толкование: «слова беков почитаемы» (Языджы-оглы).» 4 июни 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 19 июли 2019.
- ↑ А.Язбердыев. Ануштегин Гарча – основатель династии хорезмских правителей(рус.)(пайванди дастнорас — таърих). — «У Решидеддина: «Ануштегин Гарча был потомком племени огузов – бегдили; Хафиз-и Абру писал: «Нуштегин Гарча – родоначальник султанов Хорезма, он потомок племени огузов – бегдили»» 9 июли 2018 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 4 июни 2020.
- ↑ З.Ш. Навширванов. Предварительные заметки о племенном составе тюркских народностей, пребывавших на юге Руси и в Крыму(пайванди дастнорас — таърих). Симферополь (1929). 1 Январ 2022 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 5 октябри 2017.
- ↑ C.E. Bosworth, The Ghaznavids:994-1040, (Edinburgh University Press, 1963), 237.
- ↑ C.E. Bosworth, The Ghaznavids:994-1040, 237.
- ↑ Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History, (Cambridge University Press, 2005), 44.
- ↑ З.Буниятов „Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. 1097—1231“ М., 1986
- ↑ Encyclopædia Britannica, „Khwarezm-Shah-Dynasty“, (LINK Бойгонӣ шудааст 8 май 2008 сол.)
- ↑ Буниятов З. М. Избранные сочинения в трех томах, т. 3. Баку, 1999, с.65
Сарчашмаҳо
вироиш- Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. 1097-1231. — М.: Наука, Глав. ред. восточной лит-ры, 1986. — 251 с.
- Bosworth, Clifford Edmund (1986). "Anuštigin Ĝarčāī". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 2. p. 140. http://www.iranicaonline.org/articles/anustigin-garcai-slave-commander.
- Khwarazmshahs i. Descendants of the line of Anuštigin // Encyclopædia Iranica : [англ.] / ed. by E. Yarshater. — 1985—.