Омударё

Ому ё Омударё (форсӣ: آمودریا‎), Ҷайҳун (ар. جیحون‎), Оксус (лот. Oxus) — пуробтарин рӯд дар Осиёи Марказӣ аст, ки аз андарҳамомехтани рӯдҳои Панҷ ва Вахш падид меояд ва қаламравҳои Тоҷикистон ва Ӯзбекистонро аз Афғонистон ҷудо мекунад.

Омударё
пушту د آمو سيند, тоҷ. Омударё, ӯзб. Amudaryo, туркм. Amyderýa
Купруки болои дарёи Ому байни Тоҷикистону Афғонистон
Мушаххасот
Тӯл	1415 км
Ҳавза	309 000 км²
Сарфи об	тақрибан 2 000 м³/с
Ҷараёни об
Сарчашма   (Т) (B)	дарёҳои якҷоя: Панҷ ва Вахш
• Мавқеъ	Минтақаи кӯҳии Помир
• Координатаҳо	37°06′22″ с. ш. 68°18′23″ в. д.
Резишгоҳ    (Т) (B)	Баҳри Арал
• Координатаҳо	44°06′30″ с. ш. 59°40′52″ в. д.
Мавқеъ
Тоҷикистон	Вилояти Хатлон
болооб резишгоҳ
Омударё дар Викианбор

Омударё оби рӯдҳои Кофарниҳон, Сурхон, Кӯкча ва Қундуздарёро мегирад дар Баҳри Арал мерезад. Дарозиаш 1415 км, аз саргаҳи Панҷ — 2540 км. Масоҳати обгираш то шаҳри Каркӣ 309 ҳазор км² (ғайр аз ҳавзаҳои Зарафшон ва Қашқадарё). Майдони обҷамъшавӣ (якҷоя бо ҳавзаҳои Зарафшон ва Қашқадарё) 227 ҳазор км².

Таърих

Дар китоби Авесто бо номи Дойтиё маълум аст, ки дар Эронвеҷ ҷорӣ мешавад.

Решашиносии ном

Куҳантарин номи таърихии Омударё Вахш аст, ки бархоста аз вожаи «vaxšu-» (дар давраи эронии бостон) буда маънояш «боланда, фазоянда» аст. Ҳамин номро юнониён «Ὄξος» навиштанд ва румиён онро лотинӣ карданду «Oxus» нигоштанд. Ин вожа дар номи рӯдҳои Вахшу Вахон (ва эҳтимолан дар номҳои Вахиё ва Ахшу ё Кӯлобдарё, ки туркона Оқсуяш хонем) боз мондааст.

Дар даврони бостон рӯди Вахшро сарчашмаи аслии Амударё мешумурдаанд, аз ин рӯ номи бостонияш бар ин рӯд боз мондааст.

Гетинигорони даврони исломӣ Ҷарёбро сарчашма медонистанд, ки акнун Панҷ номида мешавад ва саргаҳи он Вахоб хонда мешавад, ки аз Вахон ояд. Чунончи, нависандаи гумноми «Ҳудуду-л-олам» дар фасли «Сухан андар рӯдҳо» мегӯяд: «Ва дигар рӯдест ӯро Харноб хонанд, аз мағриби кӯҳи Қасак биравад ва миёни Бадахшон ва Порғар андар Ҷайҳун афтад. Ва ин Харноб аз Ҷайҳун меҳтар аст, валекин ҳама ба Ҷайҳун бозхонанд аз баҳри он, ки Ҷайҳун аз раҳе дуртар равад».

Ҷарёб бояд таҳрифе бошад аз вожаи Харвоб, ки онро Харбобу Харноб низ овардаанд: (форсӣ: جریاب <- خرناب <- خرباب <- خروآب‎). Аммо росту дурусташ бояд «Харвоб» (форсӣ: خروآب‎) бошад, зеро вожаи «харв» ва гунаҳои дигари он — «шарв», «шорв» ва «шор» — ба маънои «чашма, чашмасор; рӯди кӯҳӣ ё даргов» — ҳамакнун низ дар ҷойномҳои Муҷихарв дар Дарбанд, Сабзихарв, Ушхарв, Харвундо, Ҳидошор, Висхарв, Вишхарв, Пшихарв дар Дарвоз, Вишхарвак, Пошхарв, Рохарв, Техарв дар Ванҷ, Рошорву Ҳидошарв дар Рӯшон, Сохчарв, Миденшор, Пашор, Тишор, Дишор дар Шуғнон ва Абхарву Шитхарв дар Вахон зинда аст. Рӯди Панҷро дар Дарвозу Ванҷ «Оби Панҷ» ва дар Рӯшону Шуғнон «Панҷдарё» меноманд.

Омударё дар «Авесто» «vanhuyā daityayā» хонда шуда ва «daityayā» баргирифта аз «dātya» дар эронии бостон (имрӯз «дод» гӯем ба маънии «адл») ва баргардонаш «бар пояи доду адл» аст. «vanhuyā» лақабест сифатгуна ва имрӯз «беҳ» гӯем. Ин рӯдро дар «Авесто» «airyanǝm vaējō vanhuyā daityayā» номидаанд, ки дар порсии миёна ба «Эронвеҷ веҳ дод рӯд» баргардон шудааст ва сипас эрониён онро Веҳрӯд (Беҳрӯд) гуфтанд.

Аммо Ому бархоста аз номи амардҳо — бумиёнест, ки пеш аз кӯчидани ариёҳо дар канораҳои рӯди Вахш зиндагонӣ мекарданд ва сарзаминашонро Амард мехонданд, ки сипас Омуй гашт: порсии бостон: Amard > порсии миёна: Āmol > форсӣ: آموی‎ (бар асари қоидаи табдили rd > l ва d > y дар забони порсӣ. Чунончӣ, порсии бостон: θard > порсии миёна: sāl > форсӣ: سال‎ [сол]; порсии бостон: *baudah- > порсии миёна: bōy > форсӣ: بوی‎ [бӯй]).

Омуй муҳимтарин гузаргоҳи Вахш дар роҳи Марв ба Бухоро буд ва аз ин рӯ номаш бар рӯду регзори гирду канораш низ гузашт. Аз инҷост ки Одам-уш-шуаро Абӯабдуллоҳ Рӯдакӣ ин рӯдро «Оби Ому» ва Қароқумро «Реги Ому» хондааст.

Арабҳо Вахшро «наҳр» ва «ҷайҳун» хонданд, ки ҳамон «рӯд» аст. Аз инҷост, ки Фарорӯдро «Мовароуннаҳр» (ар. «ماوراءالنهر»‎) ва Вахшро «Ҷайҳун» (ар. «جیحون»‎) ва Омуйро «Омул» (ар. «آمل»‎) номиданд ва барои бозшинохтанаш аз Омули Табаристон онро Омули Ҷайҳун (форсӣ: «آمل جیحون»‎) ва Омули Шатт (форсӣ: «آمل الشط»‎) низ навиштанд. Ногуфта намонад, ки Варазрӯд худ бозмонда аз «*pāra-rautah-»» дар порсии бостон аст.

Омулро муғулҳо вайрон карданд ва чанде пас вайронаҳояш Чаҳорҷӯй ном гирифт то ин ки туркманҳо Туркманободаш ном гузоштанд.

Сарчашма

Қисми асосии оби Омударё аз рӯдҳои Панҷ ва Вахш аст, ки сароби онҳо — пиряхҳо ва барфҳои доимӣ дорад (масоҳ. пиряхҳо қариб 8 ҳазор км²). Аз ҷойи пайваст шудани дарёҳои Панҷу Вахш то тангнои Илчик (байни Келиф ва Каркӣ) бари водии ҳозираи Омударё аз 4 то 25 км аст. Баъди аз тангно гузаштани он бари водӣ 2-4 км мешвад ва дарё ба сӯи шим. ғарб тоб хӯрда минбаъд аз байни биёбонҳои Қароқум ва Қизилқум ҷорӣ мегардад. Дар тангнои Туямуюн Омударё аз таҳнишастҳои аллювиалии делтаи қадима мегузарад. Минбаъд водии дарё васеъ шуда, бари он ба даҳҳо км мерасад; делтаи ҳозираи Омударё аз деҳаи Тахиатош сар мешавад. 180 км-и аввали Амударё шохобҳо дорад, дар масофаи боқимонда оби он барои обёрӣ сарф мегардад, қисман бухор ва дар поёноб камоб мегардад. Шохобҳои асосиаш — Вахш, Кофарниҳон, Сурхондарё ва Сурхон, Қундуздарё ва Кӯкча.

Корбурди иқтисодӣ

Истифодабарии оби Омударё барои обёрӣ, одатан, аз март сар шуда, моҳҳои июн — авг. ба дараҷаи баланд мерасад. Сарфи солонаи об дар моҳҳои январ — феврал, дар баъзе солҳо моҳи март ҳам кам аст. То соли 1960 сарфи миёнаи об дар назди шаҳри Каркӣ дар як сония 2000 м³-ро ташкил медод. Оби Омударё тира аст (3,3 кг/ м³). Поёноби Амударё ях мебандад, дар ҳаволаи шаҳри Нуқус он тақр. 4 моҳ ях мекунад.

Омударё ва шохобҳои он барои обёрӣ аҳамияти калон доранд; аз он заминҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Туркманистон ва Афғонистон обёрӣ мешаванд. Соли 1962 канали Қароқум ба номи Ленин (дарозиаш 800 км) ба истифода дода шуда, оби Омударё то ба Ишқобод бурда шуд. Ҳамин тавр, дар воҳаҳои Мурғоб ва Таҷани Туркманистон 170 ҳазор га замини нав обёрӣ гардид. Барои обёрии заминҳои Бухоро соли 1962 канали Аму — Қарокӯл, соли 1965 канали Аму — Бухоро канда шуд. Оби Омударё ба воситаи насосҳои пуриқтидор ба системаи обёрии дашти Қаршӣ равон гардид. Омударё аҳамияти нақлиётӣ низ дорад. Аз Тирмиз то поёноби Омударё дарё киштигард мебошад. Дар ҳудуди Тоҷикистон киштӣ то Панҷи Поён ҳаракат карда метавонад. Қисми киштигарди дарё (бо Панҷ) бештар аз 1400 км-ро ташкил медиҳад. Ба воситаи Омударё маҳсулоти саноати нефт, чӯбу тахта, нуриҳои минералӣ, пахта ва ғ. кашонда мешавад. Муҳимтарин бандарҳои Омударё Тирмиз, Каркӣ, Чорҷӯй ва Нуқус мебошанд. Дар ҳавзаи Омударё давлатҳои қадими Осиёи Марказӣ — Хоразм, Суғд ва Бохтар ҷой гирифта буданд. Тадқиқи Омударё асосан аз охирҳои садаи XIX оғоз ёфт. Дар ҳудуди Тоҷикистон аз болои дарё Панҷ якчанд пул сохта шудаанд, ки барои рушди робитаҳои иқтисодии Тоҷикистону Афғонистон аҳамияти муҳими стратегӣ доранд.

Набототу ҳайвонот

Соҳилҳояш, хусусан поёноби он тӯқау чакалакзор (санҷид, сафедор, газ, най ва ғайра). Дар Амударё моҳӣ бисёр аст: лаққамоҳӣ, хормоҳӣ, белбинӣ, зағорамоҳӣ ва ғ.

Пайвандҳо

• Водные проблемы возникают из-за «несоответствия интересов верховий и низовий» Бойгонӣ шудааст 29 апрели 2009  сол. (статья о современном водном балансе бассейна Амударьи)

Сарчашма

• А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — 608 с. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир А. Қурбонов ; 2011—2023, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.