Нафт
Нафт, нефт — моеъи равғанмонанди сӯзандаест, ки бӯи махсус дорад ва дар қабати таҳшинии замин паҳн шудааст. Яке аз муҳимтарин сарватҳои табиӣ мебошад. Якҷоя бо карбогидридҳои газшакл, одатан, дар чуқурии зиёда аз 1,2—2 км ҳосил мешавад. Дар рӯи замин ба моеи ғализ ё моддаи сахт (асфалт) табдил меёбад.
Решашиносӣ
вироишРешаи вожаи «нафт» аз вожаи авестоии «напто» гирифта шудааст. Калдониёни аъроб онро аз забони модӣ гирифта «нафто» хонданд[1]. Дар бархе манобеи қадимӣ ба сӯрат «нафт» низ омадааст. Дар Фаронса низ «Naphte» гуфта мешавад ва пеш аз он то соли 1213 «Napte» гуфта мешуд, ки аз вожаи лотин «Naphta» баргирифта шуда буд. Решаи ин калимаи вожаи юнонӣ «Naphtha» ба маънии равғани шарқӣ мебошад.
Калимаи нафт дар забони англисӣ "петролиум " (Petroleum) номида мешавад, ки аз ду калима «петро» (Petro) (муодил юнонии вожаи санг) ва калимаи "олиум " (Oleum) (равған) ташкил шудааст.
Маълумоти умумӣ, таркиби химиявӣ ва хосияти физикӣ
вироиш
Нафт аз омехтаи карбогидридҳо (алканҳо, сиклоалканҳо, карбогидридҳои ароматӣ) ва пайвастҳое иборат аст, ки дар таркибашон ба ғайр аз атомҳои карбон ва гидроген, атомҳои оксиген, сулфур ва нитроген низ доранд. Рангаш аз ҷигарии кушод ё қариб беранг то бури тира ё сиёҳ мешавад. Дар нафтҳои ИҶШС алканҳо нисбатан зиёдтаранд (зиёда аз 50 %). Пайвастҳои оксигендори нафт асосан кислотаҳои нафтенӣ, асфалтену моддаҳои зифтӣ мебошанд. Ба пайвастҳои сулфурдори нафт сулфиди гидроген, меркаптанҳо, сулфиду дисулфидҳо, тиофену тиофанҳо, инчунин пайвастҳои политсиклин сулфурдор мансубанд. Пайвастҳои нитрогендори нафт асосан гомологҳои пиридин, гидропиридин ва гидрохинолин мебошанд. Газҳои дар нафт ҳалшуда (аз 0,2 то 3 %), об ва намакҳои минералӣ низ ҷузъҳои таркиби нафтанд. Дар таркиби хокистари нафт як қатор алементҳо (Са, Mg, Fe, Al, Si, V, Na ва ғайра) низ ошкор карда шудааст.
Хосияти физикӣ
вироишХосияти физикии нафт ба таркиби он вобаста аст. Нафте, ки зичиаш 870 кг/м3 аст, нафти сабу к, 871—910 кг/м3 — миёна ва аз 910 кг/м3 зиёд — вазнин номида мешавад. Нафт одатан дар 28°С ба ҷӯшидан cap мекунад; гармиғунҷоишаш 0,4— 0,5 ккал/кг °С; гармии сӯзишаш 10400—11000 ккал/кг. Таркиби элементарии нафт ҳам хеле гуногун буда, вай 82,5 ÷ 87 % С, 11,5÷14,5 % Н, 0,05÷0,35 %, баъзан то 0,7 О, 0,001 ÷ 5,3 % S, 0,001 ÷ 1,8 % N, инчунин ба миқдори кам ванадий, фосфор, калий, никел, оҳан ва ғайра дорад.
Нафтҳоро нисбат ба миқдори сулфур ва зифте, ки дар таркибашон мавҷуд аст, ба нафтҳои камсулфур (0,5 %), сулфурдор (0,5—2 %), серсулфур (аз 2 % зиёд), камзифт (то 17 %), зифтдор (18—35 %) ва серзифт (аз 35 % зиёд) тақсим мекунанд.
| Ноҳияҳои нафт | Конҳои нафт | Зичӣ
кг/м3 |
Таркиби кимиёӣ ба ҳисоби % | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Карбогидритҳо | Зифт | Асфалтен | |||||
| Вахш | Оқбошадир
Кичик Бел |
958
959 |
65,4
58,9 |
25,3
32,3 |
9,0
8,2 |
5,54
6,24 |
0,24
0,22 |
| Ҳисор | Шамбарӣ
Қӯрғонча |
881
921 |
76,0
74,8 |
17,2
13,8 |
6,2
11,3 |
0,96
1,17 |
0,18
0,20 |
| Фарғона | Конибодом
Работ |
864
882 |
87,9 | 8,0
14,1 |
3,3
4,1 |
0,49
0,47 |
0,11
0,10 |
Пайдоиши нафт
вироиш.jpg)
Масъалаи табиати генетикӣ ва шароитҳои пайдоиши нафт то ҳол пурра омӯхта нашудааст. Дар ин бора ду ақида — фарзияи пайдоиши ғайриорганикӣ ва органикии нафт вуҷуд дорад. Соли 1866 химики франсавӣ М. Бертло тахмини дар қаъри замин дар натиҷаи ба металлҳои ишқорӣ таъсир кардани оксиди карбон (IV) ва соли 1871 химики дигари франсавӣ Г. Биассон ақидаи ҳангоми таъсири ҳамдигарии об, С02 ва H2S бо оҳани тафсон пайдо шудани нафтро баён карданд. Соли 1877 Д. И. Менделеев фарзияи пайдоиши минералии (карбидии) нафтро пешниҳод намуд. Солҳои 50—60 садаи XX боз як қатор олимони советӣ (Н. А. Кудрявсев, В. Б. Порфирев, Г. Н. Доленко ва дигарон) ва хориҷӣ (англис Ф. Хойл ва дигарон) фарзияҳои пайдоиши кайҳонӣ, вулконӣ ва магматогении нафтро пешниҳод карданд.
Дар охири садаи XIX ва аввали садаи XX муайян гардидани фаъолияти оптикии нафт ва алоқаи он бо моддаи органикии сапропелии ҷисҳои таҳшинӣ барои донистани генезиси нафт роли муҳим бозид. Фарзияи сапропелии пайдоиши нафтро, ки солҳои 1904—1905 бори аввал ботаники немис Г. Потопи баён карда буд, минбаъд олимони рус Н. И. Андрусов, В. И. Вернадский, И. М. Губкин, Н. Д. Зелинский ва дигарон инкишоф доданд. Соли 1934 дар нафт асфалту ангишт ва порфиринҳое, ки ба таркиби молекулаи хлорофилл ва дигар пигментҳои табиӣ дохиланд ва солҳои 50 дар таҳшинии обанборҳои гуногун (кӯл, баҳр, уқёнус) карбогидридҳои таркиби нафт кашф карда шуданд. Манбаи асосие, ки аз он нафт ҳосил мешавад, боқимондаи ҳайвонҳои гуногун (асосан планктон) ва рустаниҳо мебошанд, ки якҷоя бо ҷинсҳои таҳшинӣ омехта шуда, моддаҳои органикии сапропелӣ ҳосил мекунанд. Ин моддаҳо ба зонаи нафтҳосилшавӣ (ҳудуди болоии ин зона аз 1300 м то 3000 м) расида, дар зери таъсири ҳарорати (50° С ва аз он ҳам зиёд) ба табаддулоти химиявӣ дучор мегарданд. Молекулаи мураккаби онҳо вайрон шуда, карбогидридҳои газшакл, моеъ ва сахт ҳосил мекунанд. Дар чуқурии боз ҳам зиёдтар ин просесс бештар авҷ мегирад. Аз рӯи ин маълумот мавқеи тарафдорони фарзияи пайдоиши органикии нафт зоҳиран мустаҳкам аст. Вале солҳои охир фарзиян пайдоиши ғайриорганикии нафт бо тадқиқоти нав тақвият ёфта, ҳуқуқи мавҷудият пайдо кард. Олимони украин фишору (15 ҳазор атм) ҳарорати баланд (1400°)-ро истифода бурда, аз карбону гидрогене, ки дар таркиби карбиди волфрам мавҷуданд, даҳҳо карбогидридҳои таркиби нафт (метан, этап, пропан, бутан ва ғайра)-ро ҳосил намуданд. Мутахассисони Институти геология ва геохимияи сарватҳои сӯзандаи АФ ҶШСУ таҷрибаҳои зиёде гузаронида исбот намуданд, ки на фақат карбиди металлҳо, балки ҳар як моддае, ки дар таркибаш карбон (моддаи биогенӣ, карбонатҳо, карбонатитҳо, дуоксиди карбон) ва гидроген (об, асосҳо ва ғайра) дорад, дар шароити муайяни термодинамикӣ карбон ва гидрогени барои ҳосил шудани карбогидридҳои нафт зарурро дода метавонад. Нафт дар чуқурии аз 500— 3000 м. (қисми зиёди он) то 6000— 7000 м дучор мешавад. Қабатҳои нафтдори Замин ба ҳамаи доираҳои геологӣ мансуб аст. Аммо захираи асосии он ба давраҳои девон, юра, табошир ва ғайра рост меояд.
_p012_BAKU,_FIRE_TEMPLE.jpg)
Конҳои нафт
вироишШароити зарурии ҳосилшавии нафт мавҷудияти ҳавза- ҳои таҳшинӣ мебошад. Конҳои нафт дар ҷинсҳои антиклинали ва домҳои табиии моноструктуравии тектонӣ ҷойгир мешаванд. Агар дар кон миқдори нафт аз мпқдори газ зиёд бошад, кони нафту газ, бараке бошад — г аз ӯ нафт, агар газу конденсат якҷоя вохӯрад, кони газу конденсат номида мешавад. Якчанд конҳои нафти наздики ҳам ҷойгиршуда районҳои нафту газ, районҳо вилоятҳои нафту газ ва вилоятҳо ҳавзаҳои нафтуу газро ташкил медиҳанд. Масалан, ҳавзаҳои нафту газӣ Волгаю Урал, Сибири Ғapбӣ, Фарғона ва ғайра Масоҳати ҳавзаҳо аз якчанд ҳазор то якчанд млн км2 мешаванд. Дар айни замон 350 ҳавзаи нафт маълум аст. Конҳои нафт дар ҳамаи қитъаҳо (ба ғайр аз Антарктида) ёфт шудаанд. Қариб 85 % нафти ҷаҳониро 5%-конҳои ба истифода додашуда медиҳанд; ҳар яки ин гуна конҳо зиёда аз 0,5 млрд т нафт доранд; чунин конҳои калонтарин бештар дар Шарқи Наздик (Арабистони Саудӣ, Кувайт) воқеанд. Калонтарин конҳои нафти ШМА дар Аляска ва Техас дида мешаванд. Дар территорияи СССР конҳои нафт садаи XIX дар нимҷазираи Апшерон, ноҳияи Грозний, кишвари Краснодар, нимҷазираи Челексен, Сахалин, дар арафаи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳавзаи нафту гази Волгаю Урал, дертар дар ғарби Туркманистон, дар Казоқистон, кишвари Ставропол, дар Украина ва Белоруссия ёфт шуданд; солҳои 50—60 садаи XX яке аз ҳавзаҳои калонтарини ҷаҳон — ҳавзаи нафтуу гази Сибири Ғарбӣ кашф шуд.
Конҳои нафти Тоҷикистон
вироишДар Тоҷикистон конҳои зерини нафт мавҷуданд: Оқбошадир ва Кичик Бел (дар Вахш), Шамбарӣ ва Қӯрғонча (дар Ҳисор), Конибодом ва Работ (дар водии Фарғона).
Нафтҳосилкунӣ
вироиш
Нафтҳосилкунӣ аз замонҳои қадим маълум аст. Усули аз рӯи обанборҳои кушод ҷамъ кардани нафтро пеш аз милод дар Мод, Бобулистон, Сурия ва садаи I дар Ситсилия ба кор мебурданд. Дар Россия ин усулро аввалин бор Ф. С. Прядупов (1745) истифода карда аст. Соли 1858 дар нимҷазираи Челексен ва 1868 дар хонии Қӯқапд нафтро аз рӯи оби ҷӯйҳои аз кӯл ҷоришаванда ҷамъ карда мегирифтанд.
Аз чоҳҳо кашидани нафт ҳанӯз аз садаи V пеш аз милод дар Киссия, садаи VIII дар нимҷазираи Апшерон ва асрҳои 10—13 дар Сурхан ва Балкан маълум буд. Усули аз чоҳ кашидани нафтро дар Боку садаи XVII табиатшиноси немис Э. Кемпфер пешниҳод кардааст. Чуқурии ин чоҳҳо то 27 м буда, девори онҳо бо санг ё чӯб мустаҳкам карда мешуд.
Солҳои 60 садаи XIX ба кашидани нафт аз чоҳҳои бо парма кофташуда шурӯъ намуданд. Соли 1865 бо усули механики (бо ёрии насос) гирифтани нафт бори аввал дар ШМА ҷорӣ гардид Ин усул соли 1874 дар Гурҷистон, 1876 дар Боку ва 1895 дар Грозний низ истифода шуд. Соли 1886 В. Г. Шухов усули компрессории кашидани нафтро пешниҳод намуд. Мувофиқи ин усул ба чоҳи нафт газ ё ҳаво cap медиҳанд. Газ (ҳаво) бо нафт омехта шуда, зичии онро кам мекунад ва омехтаи нафту газ ба рӯи чоҳ мебарояд. Яке аз усулҳои бештар такмилёфтаи ҳосил кардани нафт усули газ-лифт аст. Ин усулро с.оли 1914 М. М. Тихвинский пешниҳод намуд. Мувофиқи ин усул компрессор ба воситаи гулбаҳо ба қабати нафтдори кон газ ё ҳаво мефиристад, ки он эмулсияи газу моеъ ҳосил карда, бо ғулбаи дигар боло мебарояд. Просесси ҳосил кардани нафт се давраро дарбар мегирад: 1) ракати нафт аз қабати нафтдор ба чоҳи нафткашӣ; 2) баромадани нафт аз чоҳ ба берун; 3) ҷамъ кардан, аз газу об ҷудо кардан ва аз намакҳои минералӣ тоза кардани нафт.
Коркарди нафт
вироиш Аз рӯи маълумотҳои археологӣ истифодаи нафт аз ҳазораи 6 то мелод маълум аст. Дар ҳазораи 3 то мелод дар давлатҳои байни Байнаннаҳрайн ва Миср асфалтро якҷоя бо peг ва оҳак омехта чун масолеҳи пайвандкунанда ва обнагузаронанда истифода мекарданд. Нафтро дар чароғҳо месӯхтанд, чун дору ва якҷоя бо селитра чун моддаи даргиранда дар кори ҳарбӣ истифода мебурданд. Усули тақтири нафт аз аввалҳои эраи мо маълум буда, онро барои тайёр кардани дору истифода бурдаанд. Табиби Юнони Қадим Кассий Феликс ва олими тоҷик Абӯалӣ ибни Сино оид ба тақтири нафт таҷрибаҳо гузаронидаанд. Географи хоразмӣ Бақрон (асри 13) аввалин шуда дар бораи тақтири нафти Боку маълумот додааст. Дар садаи XVIII ба муносибати кофтуков ва омӯзиши конҳои нафт ба тақтири нафт эътибори калон дода шуд. Лабораторияҳои тақтири нафт сохта шуданд. Соли 1823 бародарон Дубининҳо дар наздикии шаҳри Моздок заводи нафттақтиркунандаи даврӣ сохтанд. Соли 1873 дар 80 заводи тақтири нафт дар Боку соле 16350 т карасин мегирифтанд. Талабот ба маҳсулоти нафт рӯз аз рӯз меафзуд. Бинобар ин заводҳои тақтири нафт низ такмил меёфтанд. Ба чоп аппаратҳои даврӣ амалкунанда аппаратҳои доимо амалкунанда гузошта мешуданд. Аввалин аппаратҳои доимо амалкунанда соли 1883 аз тарафи А. А. Тавризов ва соли 1886 аз тарафи В. Г. Шухов ва Ф. А. Инчик ихтироъ карда шуд. Дар байни онҳо батареяҳои кубии доимо амалкунанда эътибори калон пайдо карданд.
Дар Россияи тореволютсионӣ саноати худравсозӣ ва авиатсионӣ суст тараққӣ карда буд, бинобар ин ба бензин эҳтиёҷ кам буд. Бо вуҷуди ин олимон ва инженерони рус ба мақсади бо роҳи пиролиз ҳосил кардани дигар маҳсулоти нафт просесси коркарди нафтро мунтазам меомӯхтанд.
Соли 1891 В. Г. Шухов ва С. Гаврилов барои крекинг-просесс аппарат ихтироъ карданд Онҳо аввалин шуда усули ҳангоми дар гулбаҳо ҳаракат кардани нафт гарм кардани онро таклиф намуданд То соли 1917 дар Россия тақтири нафт дар батареяҳои кубии доимо амалкунанда усули асосии коркарди нафт ба шумор мерафт.
Истихроҷи нафт
вироиш| Кишвар | 2008 | 2006[2] | 2003 | |||
| Истихроҷ, млн т. | Ҳиссаи бозори ҷаҳонӣ (%) | Истихроҷ, млн т. | Ҳиссаи бозори ҷаҳонӣ (%) | Истихроҷ, млн т. | Ҳиссаи бозори ҷаҳонӣ (%) | |
| Арабистони Саудӣ | 505 [3] | 9,2 | 477 | 12,1 | 470 | 12,7 |
| Русия | 480[4] | 9,1 | 507 | 12,9 | 419 | 11,3 |
| ИМА | 294[5] | 5,6 | 310 | 7,9 | 348 | 9,4 |
| Эрон | 252[6] | 4,8 | 216 | 5,5 | 194 | 5,2 |
| Чин | 189[7] | 3,5 | 184 | 4,7 | 165 | 4,4 |
| Мексика | 167,94[8] | 3,2 | 183 | 4,6 | 189 | 5,1 |
| Канада | 173,4[9] | 3,3 | 151 | 3,8 | 138 | 3,7 |
| Венесуэла | 180[10] | 3,4 | 151 | 3,8 | 149 | 4 |
| Қазоқистон | 70[11] | 1,3 | 64,9 | 1,7 | 51,3 | 1,2 |
| Дигар кишварҳо: | 1985,56 | 56 | 1692,1 | 43 | 1589,7 | 43 |
| Истихроҷи умумии ҷаҳонӣ, ҳамагӣ: | 100 | 3936 | 100 | 3710 | 100 | |
Кишварҳои Лубнон ва Норвеж низ истистихроҷкунандаи нафт мебошанд.
Саноати коркарди нафт дар ИҶШС
вироишСаноати коркарди нафт дар ИҶШС асосан дар давраи панҷсолаҳои аввал (1929—1940) ривоҷ ёфт. Солҳои 1933—1937 дар Ишимбой ва Уфа заводҳои коркарди нафт ба кор даромаданд. Дар шаҳрҳои Саратов, Краснодар, Орск, Хабаровск, Одесса, Херсон як қатор корхонаҳои коркарди нафт сохта шуданд. Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941—1945) саноати коркарди нафти СССР фронт ва ақибгоҳро бо сӯзишворӣ ва равғанҳои молиданӣ таъмин намуд. Баъди ҷанг саноати коркарди нафт босуръат тараққӣ кард. Соли 1970 назар ба 1965 1,44 маротиба зиёд нафт кор карда шуд. Як қатор заводу корхонаҳои нави коркарди нафт ва дастгоҳҳои пуриқтидор сохта шуданд. Дар мамлакатҳои капиталистӣ саноати коркарди нафт дар ШМА, Япония, РФГ, Италия, Британияи Кабир тараққӣ кардааст. Дар Тоҷикистон дар Колхозобод (вилояти Қургонтеппа) заводи битумистеҳсолкунанда сохта шудааст, ки вай соле зиёда аз 50 ҳазор т битум мебарорад.
Барои аз об ва намак тоза кардан нафтро нағз омехта, онро бо камтар оби дурушти деэмулгатор ҳамроҳ кардашуда мешӯянд. Баъд эмулсияи ҳосилшударо то 100—140° С, баъзан то 160° С гарм карда, аз дегидратори электрни доимо амалкунанда мегузаронанд. Эмулсия дар зери таъсири майдони электрии баландшиддат (1,3—3 кв см), деэмулгатор ва ҳарорат таҷзия шуда, обу намакҳои дар он ҳалшуда такшон мешаванд. Барои собитонии нафт аз он фраксияҳои пропан, бутан ва қисман пентанро ҷудо мекунанд. Фраксияи пропанбутан барои саноати нафту химия ашёи хоми муҳим ба шумор меравад. Нафт аз обу намак тоза кардашударо дар дастгоҳҳои махсус тақтир карда, аз он бензин, сӯзишвории реактивӣ, карасин, сӯзишвории дизели ва мазут мегиранд. Минбаъд аз мазут равғанҳои дистиллятӣ, парафин, битум ва ғайра ҳосил мекунанд. Боқимондаи мазут (консентрат, гудрон) баъдц тақтири равғанҳои боқимонда дар сохтмон ва ғайра истифода мешавад. Афзудани доираи истеъмоли маҳсулоти нафт ва баланд шудани талабот ба сифати онҳо зарурати коркарди дуюмини нафтро ба миён овард. Ҳангоми коркарди дуюмини нафт аз он пайвастҳои оксиген, нитроген ва сулфурдор ҳосил мекунанд. Ба коркарди дуюмини нафт просессҳои крекинги термикӣ, термоконтактӣ, катализӣ, гидрокрекинг, алкилонӣ, изомеризатсия, полимеризатсия ва ғайра мансубанд. Барои тоза кардани нафт аз омехтаҳои нолозим (сулфур, пайвастҳои зифтдор, оксигендор ва ғайра) усулҳои физики, физикию химиявӣ ва ғайраро ба кор мебаранд.
Пайвандҳо
вироишЭзоҳ
вироиш- ↑ Мақолаи нафт дар Википедияи порсӣ
- ↑ Key World Energy Statistics 2007 (by International Energy Agency) Бойгонӣ шудааст 3 октябри 2018 сол. (проверено 07.03.2008)
- ↑ Александр Гудков. Саудовская Аравия превзошла ОПЕК. Коммерсантъ № 4 (4059) (20 апреля 2011). 14 августи 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 августи 2011.
- ↑ Добыча нефти в России к 2013 году снизится до 450 млн тонн — Минэнерго. РИА Новости (12 февраля 2009). 14 августи 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 августи 2011.
- ↑ НЕФТЕГАЗЭКСПЕРТ — Новости нефтегазовой отрасли / Добыча нефти в ИМА в 2008 г. снизится на 130 тыс. барр./день, однако в 2009 г. увеличится на 320 тыс. барр./день. 6 октябри 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 28 май 2011.
- ↑ Добыча нефти в Иране достигла рекордного уровня за последние 30 лет. РИА Новости (6 февраля 2008). 14 августи 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 августи 2011.
- ↑ Добыча нефти в Китае за год составит около 189 млн тонн — Портал бизнес — новостей BFM.ru. 6 октябри 2017 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 20 ноябри 2012.
- ↑ Добыча нефти в Мексике в 2008 году сократилась более чем на 9 %. РИА Новости (22 января 2009). 14 августи 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 августи 2011.
- ↑ В 2007 году Канада намерена увеличить добычу нефти на 9 % Бойгонӣ шудааст 13 Декабри 2009 сол. » БизнесНовости RosInvest.Com
- ↑ Добыча нефти в Венесуэле сократится из-за долгов госхолдинга PDVSA. РИА Новости (31 января 2009). 14 августи 2010 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 августи 2011.
- ↑ Казахстан в 2008 году планирует увеличить добычу нефти до 70 миллионов тонн — PortNews
Адабиёт
вироиш- Сергиенко С. Р. Очерк развития химии и переработки нафти. М., 1955;
- Карцев А. А., Основы геохимии нафти и газа. М., 1089;
- Технология техника добычи нафти и газа, М., 1971;
- Соколов В. А., Бестужев М. А Тихомолова Т. В., Химический состав нафтей и природных газов в связи с их происхождением. М., 1972.
Сарчашма
вироиш- Энциклопедияи Советии Тоҷик : [дар 8 ҷ.] / сармуҳаррир А. С. Сайфуллоев. — Д. : СИЭСТ, 1978—1988.