Бадахшон

Бадахшон (форсӣ: بدخشان‎) — кишвари қадимии тоҷикнишини кӯҳистонӣ, машҳур бо маъданҳои нодир, ҳавои тозаву солим ва мардумони шуҷоъу диловар дар болооби дарёҳои Панҷу Ому ва ҳавзаи дарёи Кӯкчаву шохобҳои он, қисми шимолу ғарби Афғонистон ва Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшони Тоҷикистон.

Бадахшон
Бадахшони Тоҷикистон: Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон
Бадахшони Афғонистон: вилояти Бадахшон
Мавқеъ
Масоҳат	108159 км²
Забонҳо	Дарӣ, Тоҷикӣ
Аҳолӣ	1,300,000
Кишварҳо	Тоҷикистон Афғонистон
Дин	Мусулмонон

Маълумоти мухтасар

Роҳҳои корвонҳои тиҷоратии Шарқи Қадим ба Хитою Ҳиндустон аз тариқи он мегузаштанд. Аз замонҳои дуртарини то м. то садаи XVIII ду санги қимати-лоҷвард ва лаъл аввал Бохтар ва баъд Бадахшонро дар ҷаҳон машҳур гардонида буданд. Маълумоти ҷамъовардаи муаллифи «Очерки истории Бадахшана» аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки дар замони давлатдориҳои ошуриёну бобилиён низ конҳои лоҷварди Бадахшон маълуму машҳур буданд ва подшоҳони он давра барои ба даст овардани лоҷвард ба минтақа ҷосусони худро мефиристодаанд. Аз байни навиштаҷоти аз он замонҳо расида мактуби яке аз ҷосусони подшоҳони Урартуро махсусан зикр кардан лозим аст. Дар он гуфта мешавад: «Дар хусуси лоҷварде, ки подшоҳи ман дар бораи он навишта буд, ки „бигузор барои ман лоҷвард биёваранд“, подшоҳи ман хабар надорад, ки ман [барои ба даст овардани] лоҷвард ба минтақаи кӯҳистонӣ омадам. Вале, ҳангоме ки ман мехостам лоҷвардро бо худ бибарам, [мардуми] кишвар ба муқобили ман бархост. Агар подшоҳи ман розӣ бошад, бигузор қувваҳои аскарӣ [ба он ҷо] равона карда, лоҷвардро бигиранд». Порчаи мазкурро шарҳ дода, тарҷумони он — эроншиноси маъруф И. М. Дяконов менависад, ки ба ақидаи хатои ошуриҳо, гӯё конҳои лоҷвард дар кӯҳҳои Бикнии Дамованди Эрон воқеъ будаанд, вале ҷосуси онҳо конҳои дар ҷаҳон ягонаи лоҷвардро дар Бадахшон (дар он замон Бохтар) пайдо мекунад. Ва ҳангоме ки мехоҳад бо худ як миқдор лоҷвардро бибарад, мардуми маҳал ба муқобили ӯ бармехезанд.

Мавҷудияти лоҷварди Бадахшон дар Ҳиндустон (Моҳенҷо-Даро), Миср (некрополи Фива) ва мавзеъҳои диг. қадимии маданияти ҷаҳонӣ дар замонҳои қадимтарин ошкор гардидааст. Тибқи маълумоти муаллифони «Таърихи Бадахшон» — Мирзо Сангмуҳаммад ва Мирзо Фазлалибек лоҷварди Бадахшон чун ҳазорон сол пеш аз ин, дар а.18 низ қимати хеле баланд доштааст. Бадахшон дар давраҳои мухталифи таърихӣ дорои марзу буми тағйирёбандаи ҷуғрофию сиёсӣ будааст. Он аз Ш. ва Шим. Ш. ба Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз Ш. ба Читрол ва Кашмир (Покистон ва бо долони иртиботӣ бо марзҳои Чин (вил. Син Кёнч), аз Ҷ. бо вил. Кунар ва Каписо ва аз Ғ. бо вилоятҳои Лағмону Тахор (Қатаған ва Тахористон) ҳамҷавор мебошад. Бадахшон ноҳияи кӯҳистонист. Силсилакӯҳҳои Ҳиндукуш (баландтарин қуллаи он 7000 м) бо пиряхҳои табиӣ дар ҷануби он ба самти ғарбу шарқ имтидод доранд. Дар байни кӯҳистон чандин мавзеи даштмонанд вуҷуд доранд, ки дар онҳо зироатҳои гуногун рӯёнда мешаванд. Ободиҳо ва шаҳрҳои Бадахшон чи дар бахши Ҷумҳурии Тоҷикистон ва чи дар бахши Афғонистон бо роҳҳои аслӣ ва фаръӣ ба ҳам пайвастанд.

Августи 1876, пас аз ҳамроҳ намудани Фарғона ба Русия, русҳо дар доираи хатти марзӣ бо бекии Қаротегин паймон бастанд, ки мувофиқи он ноҳияи Бадахшони кӯҳӣ ба тобеияти Бухоро монда, ноҳияи ҷануби масири Амударё ба тобеияти Афғонистон мегузарад.

Бадахшони Афғонистон

Мақолаи асосӣ: Вилояти Бадахшон

Бадахшони Афғонистон ҳоло дар ҷануби дарёи Ому ва дар шарқи вил. Тахор (70° 15′ 18″ тӯли шарқӣ ва 37° 29′ 50″ арзи шимолӣ), дар байни силсилакӯҳҳои Ҳиндукуш дар Ҷануб ва рӯди Қундуз дар Ғ. бо шаҳрҳои Андароб, Хондавлат, Хонқулӣ, Кишм, Ҷурм, Баҳорак, Куррону Мунҷон, Вахону Шуғнону Дарвоз то дарёи Панҷ ва ғ. бо марказияти Файзобод воқеъ мебошад. Масоҳ. 91,4 км². Бадахшон дар марказ дар баландии 1400 м аз с. Бадахшон қарор дорад. Рӯди Кӯчка аз канори он мегузарад. Пиромуни онро кӯҳистон фаро гирифтааст. Роҳҳои иртиботӣ шаҳру ободиҳои Хуррам, Зийбек, Хонобод ва минтақаи Вахонро бо ҳам мепайвандад. Дарёҳои Кӯкча, Зардев, Ҷурм, Бангӣ, Андароб дар он ҷорианд.

Бадахшони Тоҷикистон

Мақолаи асосӣ: Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон

Бадахшони Ҷумҳурии Тоҷикистон тақрибан ҳамаи ҳудуди Помири Ғарбӣ ва Помири Шарқӣ аст, ки ба Бухоро вогузор шуда буд. Аз Шим. бо Қирғизистон, аз Ш. бо Хитой, аз Ҷ. бо Афғонистон (вил. Бадахшон) ва аз Ғ. бо минтақаи Душанбе ҳамсарҳад аст. Долони Вахон онро аз Покистон ҷудо месозад. Дар ҷануб қисмате аз рӯди Ҷайҳун марзи онро бо Афғонистон ташкил медиҳад. Он шаҳру ноҳияи Ванҷ, Ишкошим, Мурғоб, Шуғнон, Рӯшон, Қалъаи Хумро бо марказияти Хоруғ дар бар мегирад. Бадахшони Тоҷикистон минтақаи кӯҳистонист. Силсилаи кӯҳҳои Пасиолой дар Шим. Ш.-и он (баландтарин қ. 6852 м бо имтидод ба самти ғарб) дар Шим. Ҷ. ҷойгир шудаанд. Дар самти ҷануби он қ-ҳои баланд то 7134 м ва баландтарин то 6726 м ва дар Шим. то 7495 м воқеъ аст. Чандин дарёву рӯдхона дорад. Дарёчаи Яшилкӯл дар навоҳии марказӣ ва Қарокӯл дар Шим. Асоситарин рӯд — дарёи Панҷ (Ому) дар Ғ. ва шохобҳои он чун рӯди Ғунд дар Шим. Ш. он, Оқсу дар Ғ. ва Мурғоб дар марказ ҷараён доранд. Руди Панҷ аз самти шим. шарқӣ ба ҷан. ғарбӣ ҷорӣ мешавад. Дар Бадахшон қавмҳои эронӣ зиндагӣ мекунанд, ки тоҷикони маҳаллӣ онҳоро «ғалча» меноманд. Сохтори кӯҳшиносии баландиҳои Помир хеле мушкилфаҳм ва ҳанӯз бисёр унсурҳои он хуб муайян нашудаанд. Аз назари олимон пайдоиши ин кӯҳҳо дар самти Шим. Hercynian ва дар самти Ҷ. Cimmerian ва алпӣ ба шумор мераванд. Умқи сангҳои зеризаминии давраи Pre-Cambrian ва тӯдаҳои хоросанг дар васати табақаи тахтасангҳо парокандаанд. Баландии миёнаи водии Ғунд 3-4 ҳазор м аст ва дарозии сангҳои бурҷмонанди кӯҳҳои азими онро ях пӯшондааст. Ҳисоби миёнаи баландии онҳо 5-6 ҳазор м мебошад. Силсилаи кӯҳҳои Ҳиндукуш, Қароқурум ва Қунлуншон низ дар фалоти Помир вуҷуд доранд, ки онҳо чи дар ҳудуди Бадахшони Тоҷикистон ва чи дар Бадахшони Афғонистон то 7 ҳазор м баландӣ доранд.

Иқлим

Дар Бадахшон иқлими кӯҳӣ ҳукмфармост, ки аз иқлими маҳалҳои ҳамвор фарқ мекунад. Фишори ҳаво, дараҷаи ҳарорат ва рутубат бо баланд шудани мавзеъ зуд тағйир меёбад. Дар доманакӯҳҳои Бадахшони Афғонистон дараҳои тӯлонии сабзу хуррам бо ҷорӣ шудани рудҳо симои ҷуғрофӣ ва табиии онро дилнишину зебо мегардонад ва дар заминаи иқлими мусоид минтақаҳои Бадахшон низ аҳаммияти басазое пайдо намудаанд. Дар Тахористон ва Қундузу Бағлон ва ҳаволии онҳо иқлими муътадиле вуҷуд дорад, ки обу ҳавои он гоҳ гарму мартуб ва баъзан хушку сӯзон шуда, барои кишти навъҳои гуногуни зироат, аз ҷумла шолию пахта хеле мувофиқ аст. Дар минтақаҳои кӯҳию айлоқии Фархору Варсиҷ то Толиқон ҳаво нисбатан муътадил, дар маҳалҳои ноҳамвор ва баландиҳои кӯҳии Бадахшон ва Тахор дар иртифоъи аз 3000 то 1800 м дараҷаи ҳарор. тағйирёбанда буда, дар Файзобод миёнаи солона дар зимистон −10 °C ва дар тирамоҳ 24-26 °C мебошад. Миқдори бориш 526 мм аст, дар даштҳои миёна ва поини ин дараҳо ва биёбонҳои сард ҷангалҳои табиӣ вуҷуд доранд, ки дар паҳнои онҳо бориш то ба 100 мм мерасад. Дар баландиҳои ниҳоӣ тамоми фаслҳои сол кӯҳҳо ба мисли кӯҳҳои Помир барфпӯш ва сарданд. Ҳатто дар тобистон дар баландиҳои то 3600-4000 м барф обнашуда мемонад. Дар баландиҳои 4300 м ва бештар барфу яхҳои доимӣ мавҷуданд, ки аз шароити душвори иқлимӣ дарак медиҳанд.

Дар бахши ғарбии Бадахшони Тоҷикистон иқлими кӯҳистонӣ ҳукмфармо буда, аз рӯйи иқлими табиии Бадахшони Тоҷикистон ба ду бахш — Помири Ғарбӣ (25,7 ҳазор км², ки тақр. 40 дарсади хоки Помирро ташкил мекунад) ва Помири Шарқӣ (38 ҳазор км²) тақсим мешавад. Помири Ғарбӣ аз рӯйи хусусияти иқлимаш ба иқлими Баҳри Миёназамин монанд аст. Зимистони Помири Ғарбӣ -муътадили гарм. Дараҷаи ҳарор. Ҳисоби миёнаи янв. дар баландиҳои 2000 м — 8 °C, дар 2-3 ҳазор км −12-15 °C. Дараҷаи ҳарор. ҳадди аксар дар Хоруғ +35 °C. Дараҷаи ҳарор. миёна дар моҳи июл дар Хоруғ + 22, дар Мурғоб + 13 °C. Бориш дар Ванҷ −196 мм дараҷаи ҳарор., Рӯшон — 245, Хоруғ — 219 мм, Ишкошим 100, дар ноҳияи пиряхи Федченко −1192 мм, дар даштҳо то 200 мм, дар ҳавзаи Оқсу камтар аз 100 мм. Ин ҳолат баландиҳои дашти Помирро ба биёбон табдил додааст. Дар дараи Ҷайҳун, ки ҳудуди 300—400 м аз с. Бадахшон қарор дорад, обу ҳаво муътадил аст. Дар Помири Шарқӣ иқлим сарди континенталӣ аст, бориш нисбатан кам, зимистонаш сарди серун ва тӯлонӣ бо баҳори кӯтоҳу салқин. Дараҷаи ҳарор. миёнаи моҳи янв. — 19, 60 °C дар Ҷавшангоз — 48 °C, дар Мурғоб — 47⁰С, дар Қарокӯл — 50 °C, Булункӯл то — 63 °C. Дараҷаи ҳарор. тобистон низ ниҳоят паст аст. Дар моҳи июн дар баландиҳои 3600-4000 м аз +8 то +12, дар Мурғоб +13 °C, миқдори бориш дар Булункӯл, Қарокӯл, Мурғоб ва диг. маҳалҳо тақр. яксон ва дар ҳудуди 120—150 мм аст.

Пас, иқлими Бадахшон дар ноҳияҳои кӯҳистон сард аст. Аз ин рӯ, дар Помир пиряхҳои доимӣ, дарёҳои шӯхоб ва кӯлҳо дар баландии кӯҳҳо вуҷуд доранд. Ин сарзамин беш аз ҳазор пирях дорад, ки масоҳ. умумии онҳо 8041 км²-ро ташкил мекунанд. Дарёҳои бузурги он ки аз пиряхҳо ибтидо мегиранд, асосан дар қисмати ғарбӣ — Панҷ, Ғунд, Шохдара, Бартанг, Язгулом, Ванҷ, дар қисмати шарқӣ — Мурғоб (дар болооб Оқсу ном дорад), Ғудара (дар болооб Кокибелсу ном дорад), Танимас, Аличӯл ва ғ. ҷойгиранд. Бадахшони Тоҷикистон ҳазорҳо кӯл дорад, ки бузургтаринашон Қаракӯл, Шӯркӯл, Рангкӯл, ки собит ҳастанд ва кӯлҳои Сарез, Яшилкӯл ва Зоркӯл ҷоришаванда мебошанд.

Маълумоти таърихӣ

Тамоми ҳафриёти соҳилҳои рӯди Ому аз он шаҳодат медиҳанд, ки дар тиҷорати аҳди бостон, ки байни тамаддунҳои ибтидоии Шарқи Қадим (шумерӣ, ошурӣ, бобилӣ, мисрӣ, иломӣ ва синд) сурат гирифта буд, тоҷирони ин тамаддунҳо дар ҳазораҳои 4-3 пеш аз м. аз тариқи ағбаи Хайбар сангҳои гаронбаҳои лаълу лоҷвардро ба тамоми гӯшаву канори сарзаминҳои Шарқи Миёна ва Наздик барои фурӯш бурда буданд. Зару зевар ва либосу диг. маводдеро, ки бо лаълу лоҷвард оро дода шуда буданд, дар ҳазораҳои 3 қабл аз м. аз Осиёи Пеш, тамаддунҳои Байнаннаҳрайн, Миср, Эрон ва Ҳинду Чин, ҳатто дар мамолики Ғарб пайдо намуданд. Дар он замон мавҷудияти лоҷварди Бадахшон дар Ҳиндустон (Моҳенҷо-Даро), Миср (некрополи Фива) ва мавзеъҳои диг. қадимии маданияти ҷаҳонӣ собит гардида буд. Ин ҳодиса ба он далолат мекард, ки аз Бадахшон ба ин тамаддунҳои номбурда роҳи махсуси корвонии лаъл ва лоҷувард вуҷуд доштааст ва ҳамин роҳ Бадахшонро дар аҳди қадим ба ҷаҳониён ба воситаи ҳамин ду санги гаронбаҳо шиносонидааст. Агар аз ин ҳам ақибтар равем, метавон Бадахшони давраи асри сангро мавриди таҳқиқ қарор дод. Дар асри санг дар Бадахшон сохтани кулбаҳои гилин тоза шурӯъ шуда буданд. Дертар дар асри нависангӣ (неолит) қабилаҳои Шарқи Миёна, аз ҷумла бадахшиҳо аз дарвозаҳои чӯбӣ, ки пошнааш рӯйи сӯрохи сангӣ мечархиданд, истифода мебурданд. Пайдо шудани равзан барои дудбароӣ ва дохил шудани равшаниро низ олимон ба ҳамин давраи неолит нисбат медиҳанд. Осори неолит дар Тахористон (Бадахшон)-ро бостоншиносон дар адабиёти таърихӣ «Неолити кӯҳии маданияти Ҳисор» номидаанд. Ин тамаддун аз ҳазораи 6 то ҳазораи 3 умр доштааст. Мавҷудияти баъзе бошишгоҳҳо дар канори дарёҳо нишондиҳандаи он аст, ки одамони давраи неолит шурӯъ ба кишту кор кардаанд ва обёрӣ аз дарёҳо шурӯъ шудааст.

Дар асри биринҷию мис, ки аз ҳазораи 3 то асрҳои 9-8 то м. дар Бадахшон идома пайдо карда буд, муҳимтарин марҳалаи таърихии такомулу таҳаввулот ба шумор меравад. Рушди нерӯи истеҳсолот ва тағйироти ҷиддӣ дар низоми иҷтимоӣ дар ҳамин давра ба вуҷуд омада буд. Одамон истеҳсол ва истифодаи маъданҳоро омӯхтанд, гудохтани филиззот барои мустаҳкамтар шудани оҳанро ёд гирифтанд ва ба тавлиди ҷангафзорҳо ва ашёи рӯзгор пардохтанд. Бар ин мабно ҳунармандӣ тараққӣ кард, бошишгоҳҳои наву бузург сохта мешуданд. Машғулиятҳои диг. тавлидӣ, аз қабили кишоварзӣ, чорводорӣ, ҳунармандӣ, пайдоиши аспу ароба, роҳсозӣ ва ғ., тақсимоти ҷомеа ба табақаҳоро тезонд. Сохтани сипару досу табару теша, каланду бел дар ҳамин давраи биринҷӣ ривоҷ ёфт.

Роҳи бузурги лаълу лоҷвард дар тасвири харитаи тоҷирони аҳди қадим дар ҳамин давра ба вуҷуд омада, бо номи пайраҳаҳои Роҳи абрешим маъруф шуданд, ки минбаъд он ба шоҳроҳи бузурги тиҷорат табдил ёфта, то садаи XVII-18 ба мардуми халқу миллатҳои гуногун хидмат кард. Бадахшон дар он замон сарзамине маҳсуб мешуд, ки онро Airana vaeqah меномиданд ва «Varena» дар Авесто ба бахше аз ҳудуди Бадахшон дар муҷовирати Хатлон ишора мекунад. Бадахшон чи дар аҳди Иломиён, чи дар давраи Модҳо ва чи дар замони Ҳахоманишиён дар байни тамаддунҳои ҷаҳонӣ бо ҳамин ду навъи санги қиматбаҳои худ мақому манзалати худро пайдо карда буд. Дар замони Ҳахоманишиён роҳҳои иртиботӣ он қадар муравваҷ буданд, ки «Роҳи шоҳ» 2400 км тӯл дошт ва ба воситаи ҳамин роҳ ба хориҷ бурдани лаълу лоҷвард аз Бадахшон, фирӯза аз Хоразм ва нефрит аз Прибайкалия барои фурӯш ба бозори ҷаҳонӣ як амали маъмулии тоҷирон гардида буд. Барои ҳамин акад. А. Е. Ферсман навишта буд, ки дар тӯли тамоми таърихи дуру дарози маданият як санг — лоҷварди кабуди дурахшони сарзамини афғон (Бадахшон) маъмул аст, ки он бо роҳҳои душворгузари корвонҳо то ба Мисру Хитой ва Руму Византия бурда мешуд. Баъзе олимон иддао доранд, ки «Остони кӯҳистон», ки юнониён аз он ёд кардаанд, ҳамоно Бадахшон будааст.

Замони Ҳахоманишиён

Дар замони Ҳахоманишиён санги гаронбаҳои лоҷварди дурахшони Бадахшон маъруф буд. Дар бораи он дар матнҳои хатти мехии замони Доро (521—485 то м.) дар байни сангҳои гаронбаҳое, ки аз давлати ҳахоманишӣ оварда мешуданд, аз санге ёд шудааст бо номи «касака-капаутака» («санги кабуди лоҷвард»), ки аз шаҳр-давлат (сатрапия)-и Бохтари тобеи давлати Ҳахоманишиён ворид мегардид. Тибқи маълумоти «Таърихи Бадахшон», лоҷварди Бадахшон ҳеч гоҳ қимати худро аз даст надодааст. Дар он омада, ки «он сангбарсарзадаро (мир Баҳодуршоҳ дар назар аст) санги лоҷвард соҳиби шаъну шавкат намуд, ки лоҷвард дар мамлакати Хитой баҳси тамом ёфт ва як сери (воҳиди вазн) санги Бадахшон ба ҳазору понсад рупия расид. Ва дар ин боб чунон қадағани тамом фармуд, ки резасанге аз он ба дасти аҳаде аз акобиру асоғир намеафтод. Ва ҳам бар ин лоҷвард хазинаи маъмуре аз нуқуду ёмбуи нуқра ва аҷноси амтиаву ақмиша аз ҳар ҷинс ба ҳам расонид».

Маъдани дигаре, ки шуҳрати Бадахшонро баланд бардошт, лаъл буд. Абурайҳони Берунӣ дар хусуси бори аввал чӣ тавр пайдо шудани лаъл навиштааст, ки боре дар Бадахшон заминҷунбии сахте ба амал омада, кӯҳҳо тарқиш пайдо мекунанд ва порчаҳои лаъл намудор мегарданд. Азбаски дар илм ақидае мавҷуд аст, ки асли баромади номи худи Бадахшон — дурусташ Балахшон аз «балахш», яъне «лаъл» мебошад, аз ҳамин рӯ ривояти Беруниро меорем. Баъди он заминҷунбӣ «…бори аввал лаълро занҳо пайдо карда, онро ранги либосрангкунӣ пиндоштанд. Онҳо лаълро кӯфта талқон карданд, вале ба онҳо муяссар нагардид, ки бо он либосеро ранг намоянд. Баъд онҳо лаълро ба мардҳо нишон доданд. Хабар дар бораи он ба зудӣ паҳн гардида, ба гӯши касоне, ки ба коркарди маъдан дар кӯҳҳо машғул буданд, расид. Онҳо ба истихроҷи лаъл пардохтанд. Конҳо ва он чи ки аз онҳо истеҳсол мегардид, ба номи соҳибонашон: ал-Балъаббосӣ (Абулаббосӣ), ас-Сулаймонӣ, ар-Раҳмонӣ номида мешуданд. Баъзе вақтҳо конҳои лаъл, ки дар наздикии ин ё он деҳа ё мавзеъ воқеъ гашта буданд, бо номи он деҳа ё мавзеъ ёд мешуданд. Масалан, „ан-Наёзакӣ“ — он аз номи қуллае, ки „Наёзак“ ном дорад, гирифта шуда, ба нӯкнайза алоқае надорад».

Аз рӯйи навиштаҳои муаллифи «Ғиёсу-л-луғот» Муҳаммади Ғиёсуддин заминҷунбии мазкур ва ошкор шудани лаъл дар замони ҳукмр. Аббосиён (750—1258) рух додааст: "Мир Садруддин Муҳаммад дар «Ҷавоҳирнома» овардааст, ки: «Мегӯянд маъдани лаъл дар Бадахшон аст, аз мутаҳаддисот аст. Зеро ки маъдани он махфӣ буд, то дар замони хилофати Аббосиён дар арзи (замини) Хатлон зилзилаи азим падид омада ва кӯҳи Сакнон (Шуғнон) шигофта шуда, кони лаъл пайдо гашт. Ва лаълро анвоъ мебошад: руммонӣ (ранги анор дошта) ва пиёзӣ ва тамрӣ ва лаҳмӣ ва уннобӣ ва буқлӣ ва идрисӣ ва дӯшобӣ ва лаъли пайконӣ ва лаъли ақрабӣ ва лаъли қутбӣ ва он нигинавор паҳн бошад».

Замони рӯй додани заминҷунбии мазкур дар Хатлону Бадахшон аниқ маълум нест. Вале шубҳае буда наметавонад, ки он то садаи VIII ё пештар рӯй додааст. Зеро дар ашъори шоирони садаи IX тоҷик аллакай дар ҳама ҷо сурхии ранги лабони ёр ва ранги май ба ранги лаъл монанд карда шудааст.

Берунӣ қайд мекунад, ки конҳои лаъл на дар худи шаҳри Бадахшон, балки дар дурии серӯза роҳ аз он, дар наздикии деҳаи Варзафанҷ воқеъ гашта будаанд ва агар кас аз Шикошим (Ишкошим) ба Шиқинон (Шуғнон) рафтанӣ шавад, аз миёни он конҳо мегузаштааст.

«Дар ҳақиқат ҳам имрӯз лаъл чун зиёда аз ҳазор сол пеш аз ин аз Кӯҳи Лаъли минтақаи Ғорони Шуғнон, ки дар байни деҳаҳои Вист ва Андароби Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшони Тоҷикистон воқеъ мебошад, истихроҷ мегардад». Вале, азбаски суфтакунию фурӯши он дар шаҳри Бадахшон сурат мегирифт ва Шуғнон низ аксар вақтҳо ҷузъи иқлими Бадахшон буд, барои ҳамин он номи «Лаъли Бадахшон»-ро гирифт.

Ду нафар олиму сайёҳи машҳури садаи XIII-Марко Поло ва Ёқути Ҳамавӣ, ки ҳар ду Хуросону Мовароуннаҳрро зиёрат намуда буданд, лаълро «балахш» ном бурда, номи кишварро «Балахшон» гуфтаанд. Сайёҳи венетсиягӣ Марко Поло, ки дар охири садаи XIII муддате дар Бадахшониқомат карда буд, дар бораи «балахш» чунин навиштааст: «Дар Баласиён балахшҳо — сангҳои гаронбаҳо мавҷуд мебошанд. Онҳо хеле ҳам сангҳои зебову қиматӣ буда, дар дохили харсангҳои кӯҳӣ ҷой доранд. Мардум барои шоҳ ва ба фармони ӯ дар кӯҳҳои Шигхинон ғорҳои калон, чи тавре ки ҳамин гуна ғорҳоро барои истихроҷи нуқра мекананд, канда, аз онҳо балахш истихроҷ менамоянд. Аз тарси ҷон касе барои худ аз он кӯҳ сангҳои гаронбаҳоро истеҳсол намекард. Агар касе ҷуръат карда аз ин подшоҳӣ он сангҳоро берун мебаровард, ҷону моли худро аз даст медод… Шоҳ намегузошт, ки касе бе иҷозат балахш истихроҷ намояд».

Аз ин навиштаҳо аён аст, ки ҳатто дар охирҳои садаи XIII дар худи Бадахшон лаълро — «балахш» мегуфтанд. Балахшҳо (лаълҳо) монополияи шоҳ буда, касе бе иҷозати ӯ наметавонистааст онҳоро истихроҷ намояд ё ба фурӯш барорад.

Ёқути Ҳамавӣ, ки дар ибтидои садаи XIII қабл аз ҳуҷуми муғулҳо ба Хуросону Хоразм омада буд, дар моддаи «Бадахшон»-и «Муъҷаму-л-булдон»-и худ чунин навиштааст: «Бадахшонро оммаи мардум бо ҳарфи „лом“ — Балахшон меноманд. Он мавзеест, ки дар он ҷо маъдани балахш, ки дар хубӣ бо ёқут рақобат меварзад, мавҷуд мебошад. Касони онро дида ба ман ривоят карданд, ки дар кӯҳҳои онҳо балахш хеле зиёд аст, аммо навъҳои хуби он кам мебошанд…» Аз ин навиштаҳои олими шинохта ҷойи шубҳае намемонад, ки номи кишвари Бадахшон дар асл «Балахшон» буда, аз номи «балахш» — лаъл, ки онро дар ватани аслияш «балахш» мегуфтаанд ва ҳатто дар садаи XIII низ онро (кишварро) Балахшон меномидаанд, гирифта шуда будааст.

Суоле ба миён меояд, ки пас, чаро дар садаи IX дар адабиёти форсу тоҷик «балахш» ба «лаъл» табдил шуд? Сабаби инро Ғиёсуддин Муҳаммад бисёр содаву фаҳмо чунин шарҳ додааст: "Лаъл … муарраби (арабикардашудаи) «лол» — ба маънои ҳар чизи сурх умуман ва ба маънои ҷавҳари сурхи қиматӣ (аз «Рисолаи муарработ») ва дар «Сироҷ» навишта, ки «лаъл — муарраби лол аст, ки ба ҳиндӣ ва форсӣ муштарак бошад; ё тасарруфи форсиёни арабидон аст». Ва дар «Баҳори Аҷам» гуфта, ки «лаъл — ҷавҳарест сурхранг ва ин дар асл ба „алиф“ буд, ки форсиёни мутаарраб ба „айн“ менависанд».

Яъне, мардуми тоҷик балахшро ба хотири ранги сурхи зебо доштанаш аввал «лол» номидаанд, ки ин калима дар забонҳои форсию ҳиндӣ ба маънии «сурх» будааст. Баъд ба сабаби тасарруфи арабидонон «алиф» ба «айн» табдил ёфта, «лол»-ро «лаъл» гуфтаанд.

Берунӣ дар тавсифи лаъли Бадахшон мефармояд: «Асосан се санги гаронбаҳо дар хубӣ байни худ рақобат доранд: ёқут, зумурруд ва марворид. Тибқи ҳамин тартиб мебоист ҳангоми тавсиф якеро аз паси дигаре зикр намоем. Вале азбаски дар боби „Ёқут“ фасле бахшида ба сангҳои гаронбаҳо дохил аст, ба ин фасл бояд лаълро низ ҳамроҳ намоем. Зеро он на фақат яке аз сангҳои гаронбаҳост, балки дар байнашон зеботарин низ мебошад. Дар хусуси лаъл ман чунин мегӯям: он — санги сурх ва шаффофу тоза буда, аз ҳайси ранг бар ёқути олидараҷа монанд аст. Ҳатто баъзан дар зебоӣ ва дурахш бар ёқут бартарӣ дорад, вале дар сахтӣ нисбат ба ёқут мулоимтар аст. Аз ҳамин рӯ ҳангоми бархӯрд ё соиш бо ҷисмҳои дигар кунҷу паҳлуҳои лаъл ба осонӣ зарар мебинанд».

Лаъл дар назари мардум дар ибтидо дар сурхию шаффофию зебоӣ ҳатто аз ёқут низ баланд меистодааст. Баъдтар мардум фаҳмидаанд, ки он мулоим буда, паҳлуҳои он дар натиҷаи соиш хӯрда мешаванд, нархи он пасттар мегардад. Вале бо вуҷуди он, нархи лаъл дар замони Берунӣ (асри 11) хеле баланд будааст. Ӯ навиштааст: «… Дар замони мо нархи санги (лаълпораи) як дирҳам (3,5-4,0 г) вазн дошта 10 динори ҳиротист. Вале агар вазни санг (лаълпора) дар ҳудуди аз 20 то 100 дирҳам бошад, дар он сурат қимати ҳар як дирҳами он дар ҳудуди 20-30 динор мебошад».

Маълумоти аввалин оид ба Бадахшон дар солномаҳои дарбории подшоҳони хитойӣ дучор меоянд. Чунончи дар Вэй-ши (386—581) — таърихи дарбори подшоҳони Шим. Хитой дар бобати кишвари «Йеда»-(ҳайтолиён) чунин омадааст: «…пойтахти Йеда дар масофаи 200 ли (1 ли тақр. баробари 533 м) аз дарёи Ухюй (Панҷ) дар ҷануби он воқеъ гаштааст. Подшоҳи он дар шаҳри Бадиян истиқомат мекунад. Ин шаҳр аз қасри подшоҳ иборат буда, қутри (давродаври) он тақр. 10 лиро (5 км) ташкил медиҳад. Дар он маъбадҳо ва ҳайкалҳои будоии бо тило зебузинатдодашуда зиёданд. Як қисм урфу одатҳои онҳо ба урфу одатҳои туркон монанд мебошад. Шумораи нуфуси Йеда то 100 ҳазор нафарро ташкил медиҳад. Онҳо шаҳр надоранд ва дар куҷое, ки алаф зиёд бошад, дар ҳамон ҷо зиндагӣ мекунанд. Тахти подшоҳии онҳо меросӣ нест. Тахтро шахси тавонотарин аз ҷумлаи хешони подшоҳ соҳиб мегардад. Мардуми Йеда бераҳму шуҷоъ мебошанд. Дар Кишвари Ғарбӣ (Осиёи Марказӣ) — Кангюй, Хутан, Шалэ, Анси ва то 30 давлатчаи хурди дигар тобеи подшоҳи Йеда мебошанд. Йеда давлати пурқувват ба ҳисоб меравад».

Аз хонадони Чжеу [-и Йеда] дар солҳои 553 ва 558 ба ҳар ду дарбор [-и подшоҳони Хитой] сафирон бо туҳфаҳо фиристода шуда буданд. Баъд аз ин туркҳо кишвари Йедаро торумор карданд, наслҳои подшоҳони он пароканда шуданд ва фиристодани туҳфаҳо низ қатъ гардид. Дар замони сулолаи Суй (581—618) дар давраи подшоҳии Да-йе (605—616) подшоҳи Йеда ба дарбори хитойӣ сафорате бо ҳадяҳо аз молҳои истеҳсоли маҳаллӣ фиристод". Дар ҳақиқат шаҳри Бадахшон аз дарёи Панҷ дар дурии тақр. 200 ли (100 км) воқеъ мебошад, яъне шаҳри Бадияни маъхаз ҳамин шаҳри Бадахшон аст. Ва асли аксари мардуми Бадахшони он замон низӣеда — яфталӣ, яъне ҳайтолӣ буданд. Инчунин, дар ҳақиқат баъди соли 558 тахминан дар ҳудуди солҳои 560—562 давлати азими ҳайтолиён, ки асли баромади онҳо аз Бадахшон буд, аз ҷониби туркон торумор карда шуд. Аз ҳамин сабаб фиристодани туҳфаҳо ва сафирону корвонҳои тиҷоратӣ аз давлати Йеда — ҳайтолиён ба Хитой қатъ гардид. Номи ин халқият дар номи минтақаи Яфтал дар Бадахшон то имрӯз барҷою зинда мондааст.

Роҳиби будоии ҳиндӣ Дҳармагупта дар соли 590 ба Хитой аз роҳи Бадахшон сафар карда буд. Ӯ аз Капиша (Каписои Афғонистон) баромада, ба воситаи кӯҳҳои пурбарф аз вилоятҳои Пусзяло, Бодочана ва Тамосибиндо гузашта, ба Кэлопанто расид ва як сол дар он ҷо бозмонд. Ба ақидаи А. М. Манделштам, ки хабари мазкурро овардааст, Бодочана, бешубҳа, Бадахшон буда, бори аввал аст, ки ин ном дар маъхазҳои хаттӣ (дақиқ) зикр мегардад. Новобаста ба ин фикри олим, ба ҳар ҳол шаҳри Бадиянро мебояд зикри аввалини номи Бадахшон дар манобеи хаттӣ донист. Дар робита, агар номи Бадахшон (Балахшон) аз «балахш» — лаъл гирифта шуда бошад, лозим меояд таърихи ошкор карда шудани маъдани мазкурро низ то ба соли 455 ба қафо барем.

Дар хусуси Бадахшон нимаи аввали садаи VII зоири диг. будоии чинӣ Сюан-сзан низ маълумот додааст.Ӯ дар соли 644 баъди зиёрати маъбадҳои будоии Ҳиндустон аз роҳи Тахористон, Бадахшон ва Вахон ба ватани худ баргашта истода, дар сафарномаи худ оид ба кишварҳои мазкур маълумот додааст. Ӯ аввал аз кишвари кӯҳистоние бо номи Ҳимотало дар сарҳадди Тахористон сухан меронад, ки Ҳимоталои мазкур аз маркази Бадахшон дар дурии 200 ли — тақр. 100 км воқеъ буд. Ҳимоталои ёдшуда ба ақидаи мо ҳамон дараи Яфтал аст, на транскрипсияи хитойии номи санскритии ҳайтолиён, тавре ки баъзе олимон чунин ақида доранд.

Дараи Яфтал дар байни Файзободу Шаҳри Бузург, дар ҳавзаи дарёи Яфтал воқеъ буд. Яфтал дар садаи XI низ маҳалли маъруфе будааст. Чунончи ас-Самъонӣ дар «Китобу-л-ансоб»-и худ дар моддаи «Яфталӣ» навиштааст: «Ин нисбатест ба кишваре, ки дар охирҳои Тахористон ҷой дорад ва онро Яфтал меноманд. Ва ба ин нисба машҳур аст Абунаср ибни Аби-л-Фатҳ ал-Яфталӣ, ки дар Хуросон амир буд. Ахбораш ва ҷанги ӯ бо Қаротегин дар наздикиҳои Балх, Мардовезро асир карданаш дар „Таърих“-и Самъонӣ зикр гардидаанд». Дар моддаи «ал-Бадахшонӣ» бошад, Самъонӣ навишта аст: «Ин нисбатест ба „Бадахшон“, ки он дар қисми болои Тахористон воқеъ буда, то ҳудуди кишвари туркҳо тӯл кашидааст. Дар он работест, Зубайда духтари Ҷаъфар ибни Абиҷаъфари ал-Мансур (халифаи аббосӣ, 754—775) дар он қалъаи аҷибе бисохт, ки [дар зебоӣ] мисли он кам дида мешавад. Аз он (Бадахшон) беҷода, лоҷвард, булӯр, санги фатила (асбест) — он чизест монанд ба мағзи бардӣ (папирус) ва санге, ки бозҳир (подзаҳр) ном дорад, ба ҷойҳои диг. бароварда мешавад».

Дар хусуси урфу одот ва тарзи зиндагонии мардуми Симотало (Яфтал) Сюан-сзан менависад, ки: «Он чи аҷиб менамуд, ин ки занони шавҳардор шохи чӯбине ба баландии тақр. се фут (91,4 см) ба сар мегузоштанд. Ин шох, ки беҳтар аст онро кулоҳ гуфт, ду шох медошт. Ва ин ду шох намояндагӣ аз падару модари шавҳар менамуд, бар ин тафсил, ки шохи болоӣ аз они хусур ва шохи пойин марбути хушдоман мебуд. Ҳар гоҳ яке аз онҳо вафот меёфт, яке аз он шох аз байн мерафт. Дар сурате, ки хусуру хушдоман ҳар ду дармегузаштанд, ҳар ду шох ҳазф мегардид». Ғайр аз ин, Сюан-сзян махсусан қайд намудааст, ки урфу одатҳои яфталиён ба сабаби наздик будани сарҳадди туркон, ба урфу одати туркҳо монанд аст. Бо вуҷуди доштани мавзеъҳои қалъадори мустаҳкам мардуми Симоталоро ӯ кӯчӣ ба қалам додааст. Ҳокими Бодочуаннаро (Бадахшон) ӯ будоӣ гуфта бошад ҳам, дар ибтидо мардумони ҳайтолӣ эътиқодоти хосси худро доштаанд, ба оташу офтоб ва ғ. саҷда мекардаанд. Баъдтар, онҳо қисман дар асрҳои 6-7 ойини будоиро қабул намуда буданд.

Асрҳои 10—11

Дар бораи вил. ва шаҳри Бадахшони асрҳои миёна (10-11) маълумоти кӯтоҳу муфиде дар маъхазҳои арабӣ ва форсӣ дарҷ гаштаанд. Ал-Истахрӣ ва Ибни Ҳавқал дар бораи Бадахшон навиштаанд: «Бадахшон [номи] иқлимест ва пойтахташ шаҳри Бадахшон аст. Ва он мамлакати Аби-л-Фатҳ мебошад». Ҳар дуи онҳо дар хусуси мавзеи ҷойгиршавии шаҳри Бадахшон маълумоти пурқимат додаанд: «[Шаҳри] Бадахшон аз Мунк хурдтар аст. Он [Бадахшон] дорои рустоҳои зиёди ободу ҳосилхез мебошад. Дар он току дарахтони диг. ва дарёҳо мавҷуд буда, он дар ғарби дарёи Харбоб (дурусташ — Харноб, яъне Кӯкча) воқеъ гаштааст… Аз Бадахшон беҷодаи борик (нозук) ва санге (лаъл), ки гавҳари нафис дошта, дар ҳусну равнақ ба ёқут монанд аст ва рангҳои гулобӣ, руммонӣ (ранги анор), сурхи ба хун монанди нозук, ранги ба ранги май монанд доранд, ба ҷойҳои дигар мебаранд (барои тиҷорат). Он [Бадахшон] асли ватани лоҷвард мебошад. Дар кӯҳҳои он конҳои маъданҳои зиёде вуҷуд доранд. Ба он аз тариқи Вахон мушки тибатии зиёд ворид мегардад». Муарриху ҷуғрофиёшиноси дигар ал-Яъқубӣ, дар хусуси роҳ аз Хуттал то ба Шуғнону Бадахшон менависад: «Аз Хуттал роҳ ба Тахористони Боло ва мамлакати Хуморбек, подшоҳи Шуғнону Бадахшон меравад ва аз он ҷо бо роҳи Водии Аъзам — ба Шуғнон».

Агар кас ба харитаи мавзеи Ҷурми Бадахшон нигоҳ кунад, дар шим. шарқи мавзеи Баҳорак номҳои ду деҳаи дар муқобили якдигар ҷойгиршуда диққати касро ба худ ҷалб менамоянд. Яке аз он деҳаҳо Сари Шаҳр ва деҳаи дар муқобили он қарор дошта Пои (Поини) Шаҳр ном доранд. Гумон меравад шаҳри Бадахшони асримиёнагӣ дар байни ҳамин ду деҳа ҷойгир буда, яке аз он деҳаҳо дар аввал ва дигаре дар охири шаҳр қарор доштаанд. Аз ҳамин сабаб ҳам яке Сари Шаҳр ва дигарӣ Поёни Шаҳр ном гирифтаанд. Новобаста ба ин, тавре дар боло зикр гардид, маъхазҳои арабӣ шаҳри Бадахшонро дар ғарби дарёи Вардуҷ, яъне дар ҷан. ғарби Баҳорак ҷой додаанд, дурусташ низ ҳамин аст.

Дар тӯли таърихи мавҷудияти худ се вилояти таърихии минтақа — Бадахшон, Хатлон ва Тахористон дар ҳамсоягии якдигар қарор дошта, баъзан як қисми масоҳ. яке аз онҳо ба вилояти диг. дохил мешуд ва баръакс. Чунончи, агар дар асрҳои 9-13 шаҳрҳои Нучоро (Андиҷороғ), Корбанг ва Рустои Бек то гузаргоҳи Бадахшон дар наздикии Баҳораки Афғонистони имрӯза ҷузъи Хатлон бошанд, баъди истилои муғул ва қатли омми саросарии мардуми тоҷик мавзеъҳои мазкур, ки дар соҳилҳои чапи дарёи Панҷ қарор доштанд, ба ҳайати Бадахшон даромаданд. Худи Хуттал ва Бадахшон муддати тӯлонӣ ҷузъи Тахористон буданд. Сарҳаддоти Бадахшон ҳама вақт то давраи охирини мавҷудияти худ (асри 19) доиман дар тағйиру таҳаввул қарор дошта, тибқи вазъи сиёсии минтақа гоҳ маҳдуд ва гоҳ васеъ мегардиданд.

Дар давраи то истилои муғул Тахористон, ки Бадахшон ҷузъи он буд, дар садаи XII аввал дар тобеияти Ғуриён (1149—1215) қарор дошт. Дар ин бора дар «Табақоти Носирӣ» омадааст: «Ва чун малик Фахруддини Масъуд бад-он тахти Бомиён биншаст, атрофи билод ва мамолики ҷиболи Шуғнону Тахористон то ба Дарвозу Балур ва атрофи Туркистон то ҳадди Вахшу Бадахшон ҳама дар забт омад». Баъд аз марги Фахруддин, писараш — султон Шамсуддин бар тахти Бомиён нишаста, қаламрави худро боз ҳам васеътар намуда, тамоми ноҳияи Бадахшонро дар тасарруфи худ медарорад: «Чун султон Шамсуддин ба тахти Бомиён бинишаст… мамолики Тахористон тамом дар забти ӯ омад. Ва баъд аз он, [ки] шаҳри Балху Чағониён ва Вахшу Ҷурму Бадахшону ҷиболи Шуғнон дар тасарруфи ӯ омад, ба ҳар тараф лашкар кашид ва бар ҷумлаи он билод нофизу амр (ҳукмрон) шуд».

Дар солҳои 1215-16 Муҳаммад Хоразмшоҳ дар натиҷаи хиёнат Ғазнаро гирифт ва бо ҳамин минтақаи Тахористону Хатлону Бадахшон ба қаламрави хоразмшоҳиён дохил гардид. Дар замони ҳуҷуми Чингизхон ба Мовароуннаҳру Хуросон, Бадахшон низ чун навоҳии диг. минтақа дар соли 1220 арсаи ғорату куштори сахт қарор гирифта буд, чунончи дар «Таърихи ҷаҳонкушой» омадааст: «Ва чун хотири Чингизхон аз харобии Тирмиз фориғ гашт, ба ҳудуди Кангурту Сомон рафт ва зимистон дар он ҷо раҳли истиқомат андохта, ба куштану кандану тохтан он диёрро низ [аз вуҷуди одамон] пок сохт (яъне дар он диёр одам намонд). Ва лашкар ба вилояти Бадахшон фиристод, то он сарзаминро аз хуни куштагон ранги ёқути руммонӣ (чун анор сурх) ва лаъли бадахшонӣ доданд».

Дар робита ақидаи шарқшиноси шинохта В. В. Бартолдро дар хусуси он, ки муғулҳо ба Бадахшон ҳуҷум накарда буданд («Бадахшан не был затронут монгольским нашествием…») акнун куҳнашуда шумурдан мумкин аст. Дар асрҳои 13-14 амирзодаҳои муғул дар сарзаминҳои Тахористону Хатлону Бадахшон ҳукмронӣ мекарданд ва дар байни якдигар зиддиятҳое доштанд. Дар нимаи дуюми садаи XIV набераи амир Қазағани муғул — амир Ҳусайн дар Кобулу Андароб, дар Ҳисор — амир Баёни сулдӯз, дар Бадахшон — шоҳ Баҳоуддин ҳоким буданд. Амир Ҳусайн аз амир Темур дар муқобили ҳокими Ҳисор ёрӣ пурсид. Темур бо Хизри ясурӣ рӯ ба Ҳисор оварданд ва Баёни сулдӯз ба Бадахшон гурехт. Иттифоқчиёни мазкур аз паси Баён ба Бадахшон омаданд. Шоҳ Баҳоуддин гурехт ва Бадахшон дар тасарруфи амир Ҳусайн қарор гирифт.

Дар ҳудуди солҳои 1367-68 шоҳони Бадахшон исён бардоштанд. Амир Ҳусайн дар якҷоягӣ бо Темур боз ба Бадахшонҳуҷум оварданд. Дар ҷанг бо «тожикон»-и Бадахшон Темур дар мавзее дар як вазъи ниҳоят баде қарор гирифт, ки агар яке аз одамонаш, ки бо он «тожикон» шинос буд, ба миёна намедаромад, Темур ҷони худро аз даст медод.

Баъд аз ин волии Бадахшон — Шоҳ Шайхмуҳаммад ёд мегардад, ки дар соли 1370 ҳангоми маросими ба тахти подшоҳии Мовароуннаҳр нишастани амир Темур ӯ ҳамчун волии тобеи ӯ иштирок дошт. Дар замони вафоти Шоҳрухи темурӣ (1446-47) писари хурди Муҳаммади Ҷӯкӣ — мирзо Абубакр барои муддати кӯтоҳе Хатлону Қундузу Бағлону Бадахшонро гирифта буд. Соли 1469-70 мирзо султон Маҳмуд, писари подшоҳи Самарқанд-султон Абусаид ҳамаи вилоятҳои дар боло зикршударо бо иловаи Тирмизу Чағониён забт намуд.

Солҳои 1500

Дар соли 1504-05 лашкари ӯзбекҳо бо сардории Шайбонихон ба минтақаҳои ҳокимнишини Ҳисору Қундуз ҳуҷум карда, онҳоро ишғол намуд ва Бадахшон низ зери таҳдиди ҳуҷуми ӯзбекҳо қарор гирифт. Вале дар ҷанги сахте, ки байни ду қувваи асосӣ дар минтақа — байни Шайбонихон ва шоҳи Эрон — Исмоили Сафавӣ дар с.1510 дар наздикиҳои Марв рух дод, Шайбонихон кушта ва қувваҳояш торумор гардиданд. Баъди гирифтани Ҳирот шоҳ Исмоили Сафавӣ дар он ҷо ҳокими темурии Бадахшон — писари султон Маҳмуд Мирзо — Увайс Мирзоро, ки дар таърих бештар бо номҳои Мирзохону Хонмирзо машҳур буд, ба ҳузураш қабул кард ва ба иловаи Бадахшон мулки Ҳисорро низ ба ӯ дод. Азбаски дар он вақт Ҳисору Хатлон як мулкро ташкил медоданд, Мирзохон акнун ҳокими як минтақаи хеле калони иборат аз Бадахшон, Ҳисор ва Хатлон шуд. Аз ҳамин таърихи соли 1510 сар карда, Кӯлобу Бадахшон якҷо то соли 1584 ба дасти темуриёни Ҳинд қарор гирифтанд. Вале подшоҳии Хонмирзо дар Ҳисор он қадар зиёд давом накард. Ба зудӣ Убайдуллохони Шайбонӣ дар соли 1513-14 Ҳисорро гирифт ва Хонмирзо акнун ҳокими Бадахшон ва Хатлон шуд. Ин дафъа Хатлон аз Ҳисор ҷудо гашт.

Аз рӯйи навиштаҳои мирзо Ҳайдари муғул дар «Таърихи Рашидӣ» дар соли 1504-05 маркази вақти Бадахшон Қалъаи Зафар буда, худи Бадахшон дар ҳамон айём ба чор қисм тақсим карда шуда будааст: «Қисми болои он тобеи Кошғар буда, онро Мирзо Абубакри Кошғарӣ ва баъд султон Саиди Кошғарӣ истило карда, дохили девони Кошғар намуда будаанд (яъне сокинони ин қисми Бадахшон хироҷро ба Кошғар мепардохтанд); қисми поину нисбатан ҳамвору муфиди он дар дасти ӯзбекҳо[и шайбонӣ] қарор дошт ва мардуми ин қисм хироҷро ба онҳо мепардохтанд; пораи сеюми он қисми миёнаи Бадахшон буда, даромади онро шоҳ Разиюддин мегирифт; ниҳоят, қисми чорум, ба таъбири мирзо Ҳайдар, иборат аз „тангиҳои Бадахшон“ буд, ки Қалъаи Зафарро бо заминҳои атрофи он дар бар мегирифт».

Солҳои 1504—05 бародари Шайбонихон — Маҳмуд султон, ки волии Қундуз буд, даргузашт ва Шайбонихон ба ҷойи ӯ Қамбарбийи марвиро волӣ таъйин кард. Қамбарбий як дастаи ӯзбекҳоро бо сардории Маҳмуд ибни Муҳаммад-махдум ном ба сӯи Қалъаи Зафар, маркази Бадахшон барои ишғоли он фиристод. Ба ӯзбекҳо намояндаи мардуми маҳаллӣ (таҳҷоӣ) бо номи Муборакшоҳ бо дастаи худ ба ҷанг пардохта ғолиб омад. Ба сабаби ин зафар қалъаи дастнораси бевосита дар соҳили Кӯкча қарордошта, ки Шафдевор (Шафтивар) ном дошт, Қалъаи Зафар номида шуд. Сабаби дигар чунин ном гирифтани қалъаи мазкур боз дар он буд, ки асли баромади худи Муборакшоҳ аз қабилаи маҳаллие буд бо номи «музаффариён» [ки решаи ин калима низ аз «зафар» мебошад].

Бобур менависад, ки дар Бадахшон чор бек дар байни бадахшониён бо сари баланд мегаштанд ва ба ӯзбекҳо тобеъ набуданд. Инҳо Муҳаммади Қӯрчӣ, Муборакшоҳ, Зубайр ва Ҷаҳонгири туркман буданд. Ин чор бек якҷо шуда, Носир Мирзои темуриро шикаст дода, аз Бадахшон дар соли 1506-07 пеш карданд ва ӯ ба Кобул рафт. Дар соли 1507-08 Мирзохон, ки дар Кобул буд, аз Бобур рухсат гирифта, ба Бадахшон, ба Қалъаи Зафар омад. Дар ин асно дар байни бекҳои ёдшудаи Бадахшон зиддиятҳое пайдо шуданд, ки дар натиҷа Муборакшоҳро Зубайри Роғӣ кушт. Мирзохон, Зубайрро кушт. Мирзохонро аз Кобул худи Зубайр даъват карда оварда буд. Аз навиштаҳои Мирзо Ҳайдар, ки худ дар Қалъаи Зафар дар назди Мирзохон буд, чунин маълум мегардад, ки аҳволи Мирзохон дар Қалъаи Зафар бисёр бад будааст: «Маоши Мирзохон он қадар, ки ба хӯрдиёт (хӯрданиҳо) кофӣ тавонад буд, набуд». Дар аввалҳои баҳор дар миёни муътақидони шоҳ Разиюддин ихтилофе пайдо шуд [ва он] ба ҳадде расид, ки сари ӯро бурида, пеши Мирзохон оварданд".

Шоҳ Разиюддин ба сабаби ихтилоф бо пайравонаш соли 1510 кушта шуда, мавқеи Мирзохон дар Бадахшон каме устувор гардид. Ӯ то ҳангоми вафоташ дар соли 1520 подшоҳи Бадахшон буд. Азбаски Сулаймоншоҳ — писари Мирзохон хурдсол буд, Бобур ӯро дар наздаш нигоҳ дошта, писари навраси 13-солаи худ — Ҳумоюнро ҳокими Бадахшон таъйин кард.Ҳумоюн баъд аз шикасти сахти дуюми ӯзбекҳо аз лашкари қизилбошҳои Эрон дар соли 1528 дар Хуросон, тибқи хоҳиши падараш Бобур, ба сӯи Ҳисору Самарқанд лашкар кашид, аммо ба муваффақият ноил нашуда, ба қафо баргашт. Дар худи ҳамин сол Бобур Ҳумоюнро ба Агра, ба назди худаш даъват кард, то агар мабодо вафот кунад, Ҳумоюн ҷойи ӯро гирад. Ҳумоюн дар Бадахшон амиреро бо номи Фақир Алӣ ба ҷойи худ гузошта, худ ба Агра ба назди падараш рафт. Амирон ва мардуми Бадахшон, ба сабаби он ки ӯзбекҳо дар наздикии Бадахшон қарор доштанд, дар таҳлука афтода, ба назди хони Кошғар — Саидхон расулҳо фиристода, таърихеро муайян карданд, ки агар ӯ то фалон таърих ба Бадахшон ҳамчун ҳоким биёяд, бисёр хуб мешавад. Агар ӯ то таърихи мазкур наояд, бадахшониён рафта ӯзбекҳоро худашон оварда, Бадахшонро ба онҳо месупоранд. Сабаби султон Саидхонро ҳамчун ҳокими Бадахшон хостани мардум дар он буд, ки Шоҳбегими бибии хони мазкур аз авлоди шоҳони Бадахшон буд. Тибқи даъват султон Саидхон дар ибтидои соли 1529 то ба мавзеи Сариғчӯпони Бадахшон омада, аз он ҷо дастаи пешгарди лашкари худро таҳти сардории муаллифи «Таърихи Рашидӣ» — Мирзо Ҳайдари мазкур ба сӯи Қалъаи Зафар фиристод. Вақте ки мирзо Ҳайдар ба назди Қалъаи Зафар омада расид, маълум гардид, ки 11 рӯз пеш аз ин Ҳумоюн бародари хурдии худ — Мирзо Ҳиндолро ба Қалъаи Зафар ҳамчун ҳокими Бадахшон фиристода будааст. Мирзо Ҳайдар ба назди Ҳиндол кас фиристода, хост фаҳмонад, ки «Ҳоло фасли зимистон аст, хони Кошғар -Саидхон низ ба Бадахшон омадааст, то баромадани зимистон баъзе мавзеъҳои Бадахшонро ба хон биспор. Баъди баромадани зимистон хон низ баргашта ба Кошғар меравад». Азбаски Ҳиндол ба ин маслиҳат розӣ нашуд, «… охируламр кор бар тохт (ғорат) қарор ёфт. То омадани хон (Саид) банда (мирзо Ҳайдар) атрофи Қалъаи Зафарро фароҳам овардам (ғорат кардам) ва он ҷо аз нотиқу сомит, ки исми шайъ (чиз) бар он тавон ниҳод, дарҳам кашиданд. Баъд аз чанд рӯз хон ҳам расид. Муддати се моҳ Қалъаи Зафарро муҳосира намуданд ва атрофи онро он чи аз банда боқӣ монда буданд, мардуми хон бурданд».

Ҳамин тавр, мардуми Бадахшон аз зиддияти байни ҳокимони темурӣ-муғулии худ ғорат гардида, мардуми зиёде молу ҷони худро талаф доданд. Ҳиндол дар қалъа ҷон ба саломат бурд. Баъдтар Бобур Ҳиндолро ба назди худ даъват карда Сулаймоншоҳи писари Мирзохонро ба Бадахшонҳамчун ҳоким фиристод ва дар ин бора ба хони Кошғар — Саидхон мактуб навишта, фаҳмонд, ки ӯ вориси ҳақиқии тахти Бадахшон — Сулаймоншоҳро ба он ҷо фиристодааст. Дар ин байн Ҳумоюн, ки баъди вафоти падараш — Бобур дар соли 1530 дар Ҳинд ҷойи ӯро гирифта буд, баъди муборизаҳою ҷангҳои зиёд бо подшоҳони мухталиф оқибат аз Шерхони сурӣ шикаст хӯрда, ба сӯи Кобул ба қафо баргашт. Ӯ солҳои 1544-46 аз Кобул ба Қалъаи Зафар ҳуҷум оварда бо Сулаймоншоҳи мазкур ҷангид. Сулаймоншоҳ тоб наоварда гурехт. Ҳумоюн Қалъаи Зафарро гирифта, баъд аз он ҷо ба Кишм омад. Дар Кишм ӯ бемор шуд. Чун ин хабар ба гӯши Комрон — бародари дигари Ҳумоюн расид, ӯ зуд ба Кобул омад. Чун Ҳумоюн низ аз ин хабар огаҳӣ ёфт, Қалъаи Зафарро боз баргардонида ба Сулаймоншоҳ дод ва ӯ ҳам фавран ба Кобул баргашт. Баъд аз он ки Комрон тоату фармонбардорӣ изҳор кард, Ҳумоюн ӯро дар ҳудуди соли 1549 ҳокими Кӯлоб таъйин кард.

Дар миёнаҳои садаи XVI як нафар адмирали турк бо номи Сейдӣ Алӣ Раис, ки забони форсиро хуб медонист ва ҳатто ба ин забон шеър низ мегуфт, дар асари ба забони туркӣ навиштаи худ «Миръоту-л-мамолик» (Оинаи кишварҳо) оид ба Бадахшон ва Хатлон маълумоти муҳим додааст. Сейдӣ баъди ҷанги сахти баҳрӣ бо як гурӯҳ баҳриёни худ ба Ҳиндустон меафтад. Ӯ дар соли 1556 аз Ҳиндустон ба Кобул ва аз он ҷо бо роҳи Бадахшон, Хатлон, Ҳисор ва Самарқанд ба ватани худ — Туркия бармегардад. Сейдӣ мавзеъҳои зиёраткардаашро дар асари мазкури худ зикр карда, чунин менависад: "… дар аввали раҷаб [-и соли 1556] ба шаҳри Андароб, аз он ҷо ба вил. Бадахшон ба Толиқон расидем. Дар он ҷо бо Сулаймоншоҳ ва писараш Иброҳим мирзо вохӯрдем. Подшоҳ дар ҳаққи мо лутфу эҳсони зиёд кард. Ӯ ба сабаби адовате, ки нисбат ба ҳокими Балх — Пирмуҳаммадхон ва ҳокими Тошканд — Буроқхон дошт, гуфт: «Ба он роҳҳо рафтани шумо хатарнок аст. Бародарҳои қазоқи (яъне — роҳзани) Пирмуҳаммадхон роҳҳои Қундузу Қубодиён ва Тирмизро зери хавф гузоштаанд. Аммо роҳҳои Бадахшону Хатлон бехавфанд, шумо бо ҳамин роҳҳо равед. Подшоҳу мирзо ба ман аспу сару либос туҳфа намуданд. Ҷаҳонгир Алихон, бародари зани подшоҳ (Сулаймоншоҳ) ҳокими Хатлон буд. Подшоҳ ба номи ӯ мактуб навишта ба мо дод, то ба ӯ бирасонем. Мо бо ҳамон роҳи нишондодаи ӯ ба роҳ баромадем ва ба пойтахти Бадахшон — шаҳри Кишм расидем. Дар он ҷо чорбоғи подшоҳӣ — подшоҳ Ҳумоюнро, ки Боғчаи Дуоба ном дошт, тамошо кардем. Сипас, бо роҳи Қалъаи Зафар ба шаҳри Рустоқ ва аз он ҷо ба бандари Самтӣ расида, аз оби Ому, яъне Ҷайҳун ба воситаи мешҳо (саночҳо, пӯстҳои дамкардашуда) гузаштем. Аз сӯи Кошғар ба вилояти Хатлон, ба Дилӣ расидем. Дар он ҷо қабри Сайид Алии Ҳамадониро зиёрат кардем. Пас аз он ба шаҳри Кӯлоба расидем. Дар он ҷо бо Ҷаҳонгир Алихон мулоқот карда, мактуби хоҳарашро ба ӯ супоридем…».

Аз ин порча маълум мегардад, ки Сулаймоншоҳ дар он айём дар Толиқон қарор доштааст, шояд баъди шикаст хӯрдан аз Ҳумоюн. Ғайр аз ин маълум мегардад, ки дар он айём маркази Бадахшон шаҳри Кишм будааст. Инчунин, мушаххас мегардад, ки зани Сулаймоншоҳ — хоҳари ҳокими Кӯлоб буда, он ҳоким Ҷаҳонгир Алихон ном доштааст. Роҳи асосӣ аз Хатлон ба Бадахшон аз тариқи деҳаи Боғи Баҳорак ба Самтӣ ва аз он ҷо ба Рустоқу Кишм мерафт. Мавзеи марқади Саййидалии Ҳамадонӣ дар Дилӣ ном мавзеи Хатлон қарор доштааст, на дар ҷойи имрӯзааш дар шаҳри КӯлоБадахшон Ғайр аз ин, аз порчаи мазкур адовати Сулаймоншоҳ нисбат ба ҳокими ӯзбеки Балх — Пирмуҳаммадхон баръало намудор аст, ки ин душманӣ охир ба ҷанг кашид.

Баъд аз якчанд соли ҳукмронӣ подшоҳи Бадахшон Сулаймоншоҳ ё ба тариқи дигар — Шоҳсулаймон каме пурқувват гардид. Ӯ бо писараш Иброҳим Мирзо лашкаре тартиб дода, қасди гирифтани Балхро намуданд. Дар Балх Пирмуҳаммадхони ӯзбек ҳоким буд. Ӯ аз писарамаки ҷавонаш — Абдуллоҳхон, ки дар Мовароуннаҳр ба мулкгирӣ шурӯъ карда буд, ёрӣ пурсид. Абдуллоҳхон ба ёрӣ пеш омад. Шоҳсулаймон дар ҷанг шикаст хӯрда гурехт, аммо писараш Иброҳим Мирзо, ки табъи хуби шоирӣ дошт, асир афтода, оқибат бо фармони Пирмуҳаммадхон кушта шуд. Бо вуҷуди он ки Абдуллоҳхон якҷоя бо Пирмуҳаммадхон дар ҷанг бар Шоҳсулаймон ғолиб омаданд, Абдуллоҳхон нисбат ба Бадахшон ва Кӯлоб, ки дар он вақт як подшоҳ доштанд, дар худ кина мепарварид. Хоссатан, ки ӯ то соли 1584 тамоми Осиёи Миёнаро ишғол намуда, фақат минтақаи Бадахшон ва Кӯлоб аз қаламрави ӯ берун монда буданд, бо мақсади гирифтани минтақаи мазкур ба лашкараш амр дод, ки дар баҳори соли 1584 ҳама дар саҳрои Насаф ҷамъ шаванд. Подшоҳи он замони Бадахшон ва Хатлон Шоҳрух-мирзо — набераи Шоҳсулаймон ба хотири пешгирӣ аз ин ҳуҷум Шоҳҳасан ном саййидзодаи тирмизиро бо туҳфаҳои зиёди қимат ба назди Абдуллоҳхон фиристод. Аммо дер шуда буд ва аз он сафорат фоидае ҳосил нагардид. Абдуллоҳхон худ аз паси ӯ 19 янв. 1584 ба сӯи саҳрои Насаф роҳ пеш гирифт. Баъд аз чанд рӯзи иқомат Абдуллоҳхон бо хайлу ҳашами худ ба сӯи Балх ҳаракат карда, дар охирҳои ҳамон моҳи муҳаррам (12 февр.) ба он ҷо расид.

Баъд аз якчанд рӯз Абдуллоҳхон ҳукамои худро бо дастаҳои лашкар барои гирифтани шаҳрҳову навоҳии Бадахшон, ки бори аввал онҳоро муваррих Ҳофизи Таниш ёд намудааст: Ғӯрию Каҳмарду Бағлон, Қундузу Ишкамишу Фархору Рустоқ, Толиқону Қалъаи Зафару Хусту Варсаҷу Наҳрин ва пойтахти онвақтаи Бадахшон — шаҳри Кишм фиристод. Ҳамаи мавзеъҳои ёдшуда бисёр зуд ва ба осонӣ аз тарафи лашкари Абдуллоҳхон ба ҷуз Фархору Хуст гирифта шуданд. Дар Фархору Хуст дастаи ӯзбекҳо бо сардории Муҳаммадбоқӣ-бий асир афтод ва баъд аз гузаштани вақти зиёде Муҳаммадбоқӣ-бийро бо чанд амири диг. фархориён озод намуданд.

Шоҳрух Мирзо, ки аз соли 1575 сар карда ба ҷойи бобои худ — Шоҳсулаймон (ё ба тарзи диг. — Сулаймоншоҳ) подшоҳи Бадахшон буд, ба ҷойи ташкили мубориза, аз як шаҳр ба шаҳри дигар мегурехт ва дар ниҳояти кор бо бобои худ -Шоҳсулаймон дар Кобул қарор гирифт. Азбаски Шоҳрух Мирзо гурехта буд, қалъа ва шаҳри Кӯлоб, ки дар он вақт дар ҷойи деҳаи Тебалай, 5-километрии шарқи Кӯлоби имрӯза воқеъ буд, ба нуқтаи асосии мубориза бар зидди ӯзбекҳои Абдуллоҳхон табдил ёфт. Хатлониёну бадахшониён шаҳри Кӯлобро мустаҳкам гардонида, писари хурдсоли Шоҳрух Мирзо — Муҳаммадзамон Мирзоро бо худ гирифта, бо ӯзбекҳо рӯ ба рӯ шуданд. Дар хусуси он ки дар шаҳри Кӯлоб ба лашкари Абдуллоҳхон як гурӯҳ ашрофи маҳаллӣ ва хатлониёну бадахшониён муқобил меистоданд, Ҳофизи Таниши Бухорӣ хабар додааст: «Он муборизон: Шоҳсолеҳи Калону Шоҳсолеҳи Хурд ва Шоҳмуҳаммади Баёну ҷамъе дигар аз диловарони вилояти Хатлону навоҳии Бадахшон буданд».

Абдуллоҳхон, ки шаҳру навоҳии Бадахшонро ба осонӣ гирифта буд, гумон кард Кӯлобро низ ба осонӣ мегирад. Бо ин мақсад ӯ як қисми лашкарашро бо сардории писараш Абдулмуъмин барои гирифтани шаҳри Кӯлоб фиристод. Аммо ӯ дар давоми як моҳ аз 6 май то 6 июни 1584 дар муқобили кӯлобиён коре кардан натавонист ва аз падараш ёрӣ хост. Абдуллоҳхон бо тамоми лашкараш ва тӯпҳо ба сӯи Кӯлоб равона шуда, дар давоми зиёда аз як моҳи дигар бо кӯлобиёну бадахшониён ҷангид. Ниҳоят, баъди ҷангҳои дуру дароз дар шаби 10 июли 1584 Абдуллохон шаҳри Кӯлобро, ки дар ҷойи деҳаи Тебалай қарор дошт, гирифт. Абдуллоҳхон баъди ишғоли Кӯлоб ин вилоятро ҷудо карда, ба писарамакаш Ҳазора-султон дод. Аммо соли 1587 баъди гирифтани шаҳри Ҳирот тамоми минтақаи Хатлону Бадахшонро ба ғайр аз шаҳри Ҳирот ба писараш Абдулмуъмин дод: «Ва рӯзи ҷумъаи ҳафтуми моҳ [-и рабеъу-с-сонии 996] подшоҳи динпаноҳ (Абдуллоҳхон) тамоми мамлакати Хатлону Қундуз ва Бағлону вил. Бадахшон ва дору-л-мулки Балх бо ҷамеи тавобеу лавоҳиқи онро то канори Оби Мурғоб ба султонзодаи фирӯзиинтисоби ҷалд (Абдулмуъминхон) дод».

Ҳамин тавр, Бадахшон ва Хатлон аз соли 1584 дар тобеияти ӯзбекҳо қарор гирифтанд. Азбаски дорулмулки Абдулмуъмин шаҳри Балх буд, акнун Бадахшон ва Хатлон аз Балх идора карда мешуданд. Соли 1598 Абдуллоҳхон вафот кард ва Абдулмуъмин ба Бухоро рафта, ба тахти падараш нишаст. Абдулмуъмин пас аз 6 моҳи подшоҳӣ кушта шуд. Ниҳоят, намояндаи охирини шайбониҳо — Пирмуҳаммад дар Бухоро ва писарамаки диг. Абдуллоҳхон — Абдуламин дар Балх ба сари қудрат омаданд.

Солҳои 1600

Соли 1601 дар Мовароуннаҳр сулолаи нави туркӣ, ки онро «ҷониҳо» ё «аштархониҳо» ном мебаранд, ба сари қудрат омад. Соли 1602 Балх ва Бадахшон дар ихтиёри Валимуҳаммади аштархонӣ қарор гирифтанд. Чун соли 1606-07 Боқимуҳаммад дар Бухоро вафот кард, амирон Валимуҳаммадро аз Балх ба Бухоро бурда, ба ҷойи бародараш ба тахт шинонданд. Бо рафтани Валимуҳаммад аз Балх мардуми Бадахшону Қундуз ва Кӯлобу Ҳисор ба муқобили Аштархониён шӯриш бардоштанд. Шӯришбардоштагон Абдуллоҳ-султон ном намояндаи Шайбониёнро дар вилоятҳои ёдшуда хон эълон намуданд. Аз ин ҷо маълум мегардад, ки намояндагони сулолаи Шайбониён дар ин шӯриш даст доштаанд. Валимуҳаммад ба муқобили исёнбардоштагон хешовандони худ — бародарон Имомқулӣ ва Надирмуҳаммадро фиристод. Онҳо Деҳнаву Ҳисору Кӯлобро ишғол намуданд. Сипас, Имомқулӣ аз наздикии Айвоҷи Қубодиён аз оби Омӯ гузашта, ба Хулм ва аз он ҷо ба Ғӯрӣ рафта, Мирзо Ҳусайн номро, ки Тахористону Бадахшон ба дасти ӯ қарор доштанд, шикаст дод. Дар ҳамон соли 1606 Валимуҳаммад Балх ва Бадахшонро ба Надирмуҳаммад дод. Баъди гузаштани 5 сол Имомқулӣ ва Надирмуҳаммад хостанд тахти Бухороро соҳиб шаванд. Бо ин мақсад соли 1611 Имомқулӣ бо лашкари худ роҳи Бухороро пеш гирифт. «Надирмуҳаммадхон низ лашкари Балху Бадахшонро дар андак вақт ҷамъ карда мутаоқиб (аз пушт) равон шуд». Имомқулӣ баъди соҳиб шудан ба тахти Бухоро лақаби «Хони калон» ва Надирмуҳаммадхон дар Балх лақаби «Хони хурд»-ро гирифта, ҳар кадом дар давоми зиёда аз сӣ сол ҳукмронӣ намуданд. Балх ва Бадахшон ҳамчун ҷузъи давлати аштархонӣ бояд дар тобеияти пурраи Бухоро қарор медоштанд. Аммо Надирмуҳаммад дар қаламрави Балх ва Бадахшон озодона фаъолият мекард. Ӯ солҳои 1630-40 барои аз нав тобеъ намудани ноҳияву вилоятҳои Бадахшон ва атрофи қаламрави худ пардохт, зеро дар як қатор аз он навоҳӣ ҳокимони маҳаллӣ мавқеи худро устувор гардонида, ба Аштархониён боҷ намепардохтанд. Амирони Надирмуҳаммад бо фармони ӯ мавзеъҳои Бадахшон ва атрофи онро дар давоми солҳои 1635-40 фатҳ намуданд. Чунончи, соли 1635 ноҳияи Рӯшону Шохдара ва баъдтар Роғу Чатрорро низ гирифта, тобеи Балх гардониданд. Надирмуҳаммадхон писараш Хусрав-султонро волии Ғӯрӣ ва писари дигараш — Қутлуғ-султонро волии Қундуз таъйин кард. Баъд аз он ки Абдулазиз — писари Надирмуҳаммадхон соли 1647 ба тахти подшоҳии Бухоро нишаст, амиронаш барои суст кардани қудрати падараш дар Балх ба ӯ чунин маслиҳат доданд: «Агар хоҳӣ, ки дар оянда падарат ва диг. ба ту итоат намоянд, вилояти Бадахшонро номзади Қутлуғ-султон кун ва шарт гузор, ки дар иваз ӯ ба падарат итоат накунад». Қутлуғ ба ин шарт розӣ шуда, ба Қундуз бозгашт ва аз итоат ба падар сар печид. Надирмуҳаммад аз ин рафтори ӯ дар хашм шуда, писари диг. худ — Субҳонқулихонро хон эълон кард ва ӯро ба муқобили Қутлуғ фиристод. Субҳонқулӣ бародараш Қутлуғро дар Қундуз муҳосира кард ва ӯро ба даст оварда, кушт.

Баъди дар садаи XVII аз ҷониби Аштархониён ишғол карда шудани Тахористон ва Бадахшон, ҳайатҳои маъмурии вилоятҳои мазкур тағйири куллӣ мепазиранд. Дар ин бора навиштаҳои Маҳмуд ибни Амирвалӣ дар «Баҳру-л-асрор», ки онро солҳои 1634-41 дар Балх навишта буд, маълумот медиҳад: «Тахористон, ки онро Бадахшон гуфтан дурусттар аст, онро қисми сеюм[и Балх] мешуморад ва [иборат аст аз]: Қундуз, Толиқон, Фархор, Роғ, Яфтал, Юмгон, Дара, Дарвоз, Сариқҷӯён (Сариғчӯпон), Рустоқ, Қалъаи Шоҳназар, Боғи Аварс, Дашти Қалъа, Шаҳри Равон, Арҳанги Сарой, Оқсарой, Боғи Ҳабаш, Султон Боязид, Айбак, Бағлон, Ғӯрӣ, Хуст, Валиён, Ишкамиш, Наҳрин. Ва инчунин мавзеъҳои дигари воқеъ дар кӯҳу даштро то қарибии Кошғар ба он нисбат медиҳанд».

Тавре аз ин порчаҳо дида мешавад, аксари он мавзеъҳое, ки дар фасли «Тахористон» Маҳмуд ибни Амирвалӣ овардааст, дар ҳақиқат ҷузъи Бадахшон мебошанд. Мас., шубҳае нест, ки шаҳру навоҳии зерин: Фархор, Роғ, Яфтал, Юмгон, Рустоқ, Дашти Қалъа, Ғӯрӣ, Ишкамиш, Наҳрин ба Бадахшон тааллуқ доштанд. Маҳмуд ибни Амирвалиро, ки худ дар Балх мезист ва донандаи хуби ҷуғрофиёву таърихи Хуросону Мовароуннаҳр буд, ба бехабарӣ дар масоили мазкур гунаҳкор кардан наметавонем. Сабаби инро мо дар моддаи «Балх»-и асари Маҳмуд ибни Амирвалӣ меёбем. Ӯ менависад: «Дар замонҳои пешин ва асрҳои гузашта муҳандисону массоҳон ба кишвари Балх як қисми худи Балх, як қисми Бомиён, як қисми Тахористон ва [як қисми] Хутталонро дохил намуда, ба ҳар яке аз ин[вилоят]ҳо якчанд шаҳру деҳаро дар тобеият қарор дода, сипас сокинони онҳоро балхию бомиёнию тахористонию хуталонӣ номидаанд». Ин андешаи Маҳмуд ибни Амирвалӣ дуруст буда, бори диг. собит месозад, ки сокинони Балх бо навоҳии тобеаш, Тахористону Хатлон ҳама ҷузъҳои як мардуму як сарзамин буда, таъриху забону фарҳангу урфу одатҳои яксон доштанд ва сарҳаддоти он вилоятҳо доимӣ набудаанд. Сарҳаддоти мазкури байни он вилоятҳои мазкур дар натиҷаи ҷангҳо ва кашмакашҳои феодаливу сиёсӣ зуд-зуд тағйир мепазируфтанд. Вале Бадахшон ҳамчун вилояти таърихии мустақили соҳибихтиёр бо сарзамини алоҳидаи дорои навоҳию марказ ва шоҳони худ барои муддати нисбатан дарози таърихӣ −230 сол, аз нимаи дуюми садаи XVII сар карда аз нав ташаккул ёфт. Бадахшониён дар нимаи дуюми садаи XVII, дақиқтараш солҳои 1657-58 ба маркази Бадахшон — қалъаи Ҷузгун яке аз намояндагони хонадони сайидҳои Самарқанд — Ёрибекхонро, ки як-ду насл пештар аҷдоди ӯ ба Бадахшон омада, дар мавзеи Хами Мир зиндагӣ мекарданд, ҳамчун мири худ интихоб намуданд. Ба зудӣ, соли 1680 як гурӯҳ хоҷаҳои самарқандӣ, ки хирқаи пайғамбарро аз роҳи Бадахшон ба Ҳинд бурданӣ буданд, дар Ҷузгун нигоҳ дошта шуда, хирқаи муборакро низ дар ҳамин шаҳр монданд. Аз файзу баракати хирқа — Ҷузгун, маркази Бадахшон — Файзобод ном гирифт.

Дар «Таърихи Бадахшон» хабаре оварда шудааст, ки тибқи он дар садаи XVII Бадахшон аз шаҳру навоҳии зерин иборат будааст: 1) Ҷурм; 2) Садда ва Пасокӯҳ; 3-4) Зардев, Сарғулом, Шева; 5) Кишм, Фархор, Варсаҷ, Танги Дарун; 6) Арғунҷхоҳ; 7) Куррону Мунҷон; 8) Боғи Ҷурм. Ёрибекхон 8 мавзеи машҳурро ба 8 писараш дода, дар айни замон шаҳри Файзободу атрофи он бо Яфтали Болову Поён, Шаҳри Бузург дар ихтиёри худаш монда буданд. Минтақаҳои Рустоқу Янгиқалъа низ ёд нагардидаанд ва гумон меравад, ки онҳо низ ба Файзобод дохил буданд. Баъд аз вафоти ӯ ва ба сари қудрат омадани мир Юсуфалихон, соли 1713 мири мазкур сарҳаддоти Бадахшонро ба воситаи ҷангҳо хеле васеъ гардонд. Ӯ як қисми шаҳру навоҳие, ки дар садаи XVI қабл аз ҳуҷуми ӯзбекҳои шайбонӣ (Абдуллохон) дар ҳайати Бадахшон буданд (қаблан аз асари Ҳофизи Таниш номҳои онҳоро оварда будем) аз нав ишғол ва ба Бадахшон дохил кард. Инҳо Толиқон, Ишкамиш, Ғӯрӣ, Ҳазрати Имом ва Ҳафтдаҳдараи Хинҷон мебошанд. Мир Юсуфалихон ҳатто шаҳри Қундузро низ гирифт, аммо онро натавонист дар тобеияти худ нигаҳ дорад. Дертар шоҳи диг. Бадахшон -Султоншоҳ аз нав Толиқону Ишкамишро ишғол намуда, дар он одамони худро ҳоким таъйин кард. Ҳамин амир минтақаи Роғро, ки тобеи шоҳи Дарвоз буд, ба тобеияти Бадахшон баргардонд.

Аз «Таърихи Бадахшон»-и Мирзо Сангмуҳаммади Бадахшӣ ва Фазлалибеки Сурхафсар бармеояд, ки Вахон низ дар тобеияти Бадахшон қарор доштааст. Зеро Султоншоҳи мазкур барои ҷамъоварии лашкар ба хотири ҳуҷум кардан ба Чатрор, аз сарҳаддоти болои Вахон сар карда, то сарҳаддоти поини Бадахшон — сокинони Қатағани Қундуз одамони худро фиристода буд. Шуғнон дар замони Ёриҳо на фақат мустақил буд, балки шоҳи он — Шоҳ Ванҷихон бо кӯшиши сарлашкари худ — оқсақол Баҳодури қарлиғ «ғайр аз Чоҳоб тамоми музофот [и Бадахшон]-ро иҳота намуда, бар худ мутеъ сохт». Фақат баъди кушта шудани оқсақоли мазкур мирҳои Бадахшон аз нав дар Бадахшон ба ҳукмронӣ пардохтанд. Аммо ба зудӣ дар хонадони шоҳи Шуғнон ихтилофе пайдо шуд ва мири Бадахшон- мир Муҳаммадшоҳ аз фурсати дастдода истифода бурда Шуғнонро дар охири садаи XVIII ишғол намуд ва Роғ низ дубора забт гардид.

Дар нимаи аввали садаи XIX мир Муҳаммадшоҳ Бадахшонро ба се қисм дар байни писарони худ тақсим кард, ки муаллифони «Таърихи Бадахшон» ҳар қисми онро батафсил овардаанд: «Қисми аввал Рустоқу ноҳияҳои тобеи он: Чоҳоб, Янгиқалъа, Қарлиғ, Даунг, Оби Осиёбҳо, Кӯли Деварӣ, Эли Кошон. Ин мавозеотро ба зери ҳукумати Мири Калон супурд. Ва қисми дуюм — Файзобод, Яфтали Боло, Дарайим (Даройим), Тешкон, Кишм, Машҳад, Калавгон, Зардев, Баҳорак, Ҷурм, Вардуҷ, Зебок ва Шакошим, Вахон, Шуғнон — ин мавозеотро дар зери ҳукумати Мирзои Калон — Султоншоҳ супурда, муқаррараш фармуд. Ва қисми севум — Саройи Баҳор, Аргу ва Яфтали Поин ва Роғ ва Шаҳри Бузург — ин ҷавонибро ба писари хурдаш — Сулаймоншоҳ супурда».

Акнун дар байни ин навоҳии зикршуда дар ҳайати Бадахшони миёнаҳои садаи XIX шаҳру навоҳии Толиқон, Ишкамиш, Ғӯрӣ, Ҳазрати Имом, Ҳафтдаҳдараи Хинҷон, Фархору Варсаҷ, Куррону Мунҷон, Хусту Фринг, Наҳрину Андароб набуданд. Як қисми мавзеъҳои мазкурро ӯзбекҳо аз Қундуз истода ба тасарруфи худ дароварда буданд. Ӯзбекҳо на танҳо мавзеъҳои номбурда, балки дар с.1868 тамоми Бадахшонро ишғол намуданд. Чунончи муаллифони «Таърихи Бадахшон» менависанд: «Сулаймоншоҳ… аз қалъаи Саройи Баҳор омада, қалъаи Файзобод ва соири қилоъро молик гардида, муддати ду сол ҳукумат намуд аз таърихи 1283 ило (то) таърихи 1285 ҳиҷрӣ (1868-69), ки такрор мири Қатаған — мир Муҳаммад Муродбек омада Бадахшонро забт намуда, мир Сулаймоншоҳро бо тамомии авлоду асҳобу бародарзодагонаш дастгир карда, ба қалъаи Қундуз бурда маҳбус карда, Бадахшонро толону тороҷ карда, то муддати понздаҳ сол тасарруфи куллӣ намуд — аз ибтидои таърихи 1285 то таърихи 1300 ҳиҷрӣ (1882/3) тамоми Бадахшон ва Бадахшонотро».

Муҳаммад Муродбеки мазкур баъд аз он ки писарамакаш — Маҳмудбек, ҳокими Ҳазрати Имом Соҳиб ба муқобили ӯ исён бардошт, задухӯрдҳои байни онҳо ҳафт моҳ идома дошт, ба ҷойи аз ин фурсати муносиб истифода карда, якҷо бар зидди Муродбек мубориза бурдан, шоҳони Бадахшон барои тахти Файзобод байни худ ба муборизаҳои шадид пардохтанд. Баъдтар онҳо дар муқобили якдигар аз дастаҳои низомии афғонҳо истифода бурданд. Онҳо на фақат аз афғонҳо ба Кобул рафта, ёрӣ мепурсиданд, балки ба Бухоро ба назди амир Музаффар низ барои мубориза бар зидди хешони худ рафта, ёрӣ хостанд. Натиҷа он шуд, ки амирони афғон ва хусусан амир Абдурраҳмонхон аз зиддиятҳои байниякдигарии мирони Бадахшон истифода намуда, якеро ба дигаре ҷанг андохта, тамоми Бадахшон ва умуман тамоми Афғонистонро ба даст даровард.

Мири охирини мустақили Бадахшон — мир Маҳмудхон буд, ки дар соли 1873 аз ҷониби лашкари волии афғони Мазори Шариф сардор ноиб Аъламхон шикаст хӯрда, асир афтод. Ӯро дар маҳбаси Тошқӯрғон ҳабс карданд. Мири охирини Бадахшон мир Олимхон, ки дастнишондаи амири Бухоро — Музаффар буд ва амир Музаффар мехост ба воситаи ӯ Бадахшонро ба қаламрави худ ҳамроҳ намояд, соли 1880 ба ҳуҷуми сардор Абдуллоҳхони (ё Абдуллоҳҷон) афғон дучор шуда, шикаст хӯрд ва Абдуллоҳхони мазкур тамоми Бадахшонро ишғол намуда, худ дар Файзобод қарор гирифт. Бо ҳамин ба истиқлоли кишваре бо номи Бадахшон хотима дода шуд. Мир Олимхон, аввал ба Шуғнон ва баъд ба Бухоро гурехта, дар он ҷо вафот кард.

Аз байни мирони диг. Бадахшон, хусусан Муҳаммадумархони Рустоқӣ, ки дар ибтидо бо Абдурраҳмонхон ҳамкорӣ дошт, акнун дер шуда бошад ҳам, нағз фаҳмид, ки мақсади Абдурраҳмонхон хотима бахшидан ба истиқлоли Бадахшон ва ба Афғонистон ҳамроҳ намудани ин вилоят аст. Аз ин рӯ, ӯ ба маркази Бадахшон рафта, хост дар якҷоягӣ бо қувваҳои мирҳои дигар ба муқобили афғонҳо исён бардорад: «Муҳаммадумархони Рустоқӣ рӯй аз давлат бартофта, фироран дохили алоқадори (ноҳия)-и Бадахшон шуда, ба султон Иброҳимхон дар фитна ҳамдаст гашт. Сардор Абдуллоҳхон мир Султоншоҳ ва Бобохони Бадахшӣ ва шоҳ Юсуфалихони Шуғнониро, ки бо Муҳаммадумархони Рустоқӣ дар муфсудаву турктоз анбоз шуда буданд, гирифта, бо иёлу мансубони эшон маҳбус ва равонаи Кобул кард. Ва аз ҳузури аълои ҳазрати воло мир Султоншоҳ ва Бобохон маъмур ба иқомаи Қалот шуда, иёлу тааллуқоти шоҳ Юсуфалихон дар Кобул муқим гардиданд». Ва бо ҳамин ин шоҳон аз Бадахшон ва аз саҳнаи сиёсат дур карда шуданд.

Замони шӯравӣ

Бо ин носозгорӣ тақдири Бадахшон ба охир нарасид. Дар охири садаи XIX ду давлати абарқудрати он замон, ки ҳар кадом мехостанд ҳар чӣ бештар заминҳои дигарро ба тасарруф дароваранд, Англия ва Русия соли 1895 бо якдигар шартнома баста, сарҳаддоти байни кишварҳои таҳти назораташон қарордоштаи Афғонистону Бухороро бо маҷрои дарёҳои Панҷу Ому дар болооб муқаррар намуданд. Дар айни замон ҳангоми муайян кардани сарҳаддот қад-қади дарёи Панҷ, онҳо фақат манфиатҳои савақулҷайшӣ (стратегӣ) ва сиёсии худро ба назар гирифта, ба манфиатҳои мардуми маҳаллии ҳар ду ҷониби рӯди мазкур заррае ҳам аҳаммият надоданд. Аз ин рӯ, нисфи Дарвозу Шуғнону Вахон дар Афғонистон ва нисфи дигар вилоятҳои мазкур дар ҳайати Бухорои Шарқӣ қарор гирифтанд. "Бо ин сарҳадмуайянкунии ғайритабиӣ манфиатҳои вилоятҳои марбута сахт халалдор гардиданд — навишта буд шарқшиноси бузурги рус В. В. Бартолд. Соли 1920 дар Бадахшон ҳокимияти Шӯроҳо барқарор гардид. Июни 1923 Кӯҳистони Бадахшон ҳамчун вил. мустақил ба ҳайъати вил. мустақили Тоҷикистони Шӯравӣ дохил шуд. Соли 1924 ба ҳайати он шомил ва бо қарори КИМ ИҶШС аз таърихи 2 янв. 1925 ба ҳайъати вил. мухтори Тоҷикистони Шӯравӣ дохил карда шуд.

Зимнан Бадахшон ҳамчун вил. алоҳида дар ҳайати Афғонистон ҳам таъсис ёфт. Аммо ин вил. Бадахшони навташкил як қисми шаҳру ноҳияи асосии кӯҳистони Бадахшони собиқро фаро гирифтаасту бас, аз қабили: Файзобод, Кишм, Ҷурм, Баҳорак, Зебок, Куррону Мунҷон, Роғ, Шаҳри Бузург, Кӯли Шева, Вахону Шуғнону Дарвози (соҳили чапи Панҷ) то дарёи Панҷро. Вале ноҳияи диг. Бадахшони таърихӣ ба ҳайати вилоятҳои диг. Афғонистон дохил карда шуданд. Чунончи шаҳру ноҳияи машҳури зерини Бадахшон -Рустоқ, Чаёб, Янгиқалъа, Фархор, Варсаҷ, Ишкамиш, Калафгон, Сари Рустоқ, Кокул, Дарқад, Самтӣ ба ҳайати вил. Тахор, гурӯҳи диг. шаҳру ноҳияи Бадахшон, аз қабили: Андароб, Хинҷон, Хусту Фринг, Наҳрин ва Ғӯрӣ — ба ҳайати вил. Бағлон дароварда шуданд. Шаҳру навоҳии Қундузу Имом Соҳиб ба вил. Қундуз ва Каҳмарду Яккауланг, ки дар садаи XVI дар ҳайати Бадахшон ёд гардидаанд, ба вил. Бомиён дохил гаштанд.

Аҳолӣ

Чун аз Бадахшон Роҳи бузурги абрешим мегузашт, рафту омад ва муҳоҷирати ақвоми мухталиф дар ин ҷо ба мисли намоишгоҳе аз нажодҳо ва забонҳо табдил ёфтааст. Аз назари қавмшиносӣ бештари аҳолии Бадахшон тоҷикони форсизабонанд, ки асосан аз ҳавзаи Кӯкча ва ноҳияи Дарвоз дар Афғонистон умр ба сар мебаранд. Дар Бадахшони Афғонистон тоҷикон нисбат ба диг. қавмҳо бештаранд. Қавмҳои диг. ҳам дар ҳудуди Бадахшони Афғонистон бо гӯиш (лаҳҷа)-ҳои гуногуни забони тоҷикӣ такаллум мекунанд. Дар минтақаи кӯҳии шарқи Афғонистон гурӯҳи махсуси забонҳои ҳиндуэронӣ амал мекунанд, ки дорои хат намебошанд, вале бо забонҳои катӣ, ашкун, вайгалӣ ва пласун суҳбат мекунанд. Дар паҳлуи ин забонҳо гурӯҳи забонҳои дардӣ вуҷуд доранд, ки шомили зергурӯҳи махсуси худ — забонҳои дамелӣ, пашаӣ, говарбатӣ, шумаштӣ ва дар шохаи шарқии он забонҳои пхалура, кашмирӣ, шина, гравӣ ва ғ. мебошанд.

Дар Бадахшони Тоҷикистон аҳолии асосӣ тоҷикон ба шумор мераванд. Бино ба иттилои М. А. Бубнова одамҳои аввалин ба Помир на аз Шарқ, балки аз сӯи Ғарб омадаанд. Дар даҳонаи рӯди Ҷавшангоз осори одамони асри санг (5-3 то м.) ёфт шудаанд, ки аз таърихи қадимии Бадахшон гувоҳӣ медиҳад. Тоҷикони Бадахшон аҳолии муқимӣ буда, ба коркарди замину чорводорӣ ва ҳунармандӣ аз давраҳои куҳан машғуланд. Дар минтақаҳои кӯҳистонии шим. Бадахшон гурӯҳҳои этникии мухталиф мезистанд, ки ба забонҳои помирӣ такаллум менамоянд. Дар сарзамини Бадахшон боз миқдори зиёди ҳазораҳо, миқдори нисбатан ками балуҷҳо, қалмиқҳо, кошғариҳо низ мезистанд. Дар охири садаи XIII паштунҳо аввал ба сурати чодарнишин, баъд ба сурати нимчодарнишин ба ҳайъати этникии Бадахшон дохил шуданд. Аҳолӣ дар ҳудуди ҳар ду Бадахшон нобаробар тақсим шуда, бештари онҳо дар водиҳо маскун шудаанд. Аз ин рӯ, дар Бадахшони Тоҷикистон дар ҳар як км² ба ҳисоби миёна 1,9 ва дар қисмати шарқии он 0,2 нафар рост меояд. Шуғниҳо дар ҳавзаи Ғунд ва Хоруғ, рӯшониҳо дар ноҳияи Рӯшон, бартангиҳо ҳамагӣ бо гӯишҳои ба ҳам наздик (форсии қадим) сухан мегӯянд. Язгуломиҳо тақр. дар 13 русто ва дар дарае бо ҳамин ном дар шим. Рӯшони Тоҷикистон ва дарвозиҳо дар навоҳии Қалъаи Хумб умр ба сар мебаранд. Шумори Ишкошимиҳо дар Б-и Тоҷикистон ба чанд ҳазор нафар мерасад, қисми асосии онҳо дар Афғонистон, дар маҳалле, ки рӯди Ҷайҳун ба сӯи долони Вахон мепечад, ҳаёт ба сар мебаранд. Ванҷиҳо дар дараи Ванҷ дар шим. минтақаи Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд. Забони расмии ҳамаи сокинони Бадахшони Тоҷикистон тоҷикист, вале гӯишҳои онҳо гуногун буда, ба гурӯҳи забонҳои шарқи эронӣ дохил мешаванд. Ба ибораи дигар, забонҳои давраи нави (муосири) эронӣ низ ба мисли гурӯҳи забонҳои форсии миёна ба шарқию ғарбӣ ҷудо мешаванд ва ба гурӯҳи шарқии он забонҳои осетинӣ, яғнобӣ, афғонӣ (пушту), мунҷонӣ, забонҳои помирӣ (гурӯҳи шуғнию рӯшонӣ) (шуғнонӣ, баҷувӣ, рӯшонӣ, хуфӣ, бартангӣ ва рошорвӣ), язгуломӣ, ишқошимӣ, вахонӣ, ба гурӯҳи ғарбии он форсии классикӣ, форсии нав, дарӣ, тоҷикӣ, курдӣ, балуҷӣ, тотӣ, ормурӣ, парогӣ ва баъзе лаҳҷаҳои эрони муосир дохил мешаванд.

Хоҷагӣ

Манбаъҳои даромади Бадахшон дар гузашта аз соҳаи кишоварзӣ, хироҷ аз замин, андоз аз чорво, боҷу хироҷи корвонҳои Роҳи бузурги абрешим буд. Вале манбаи асосии даромад истихроҷи сангҳои қиматӣ ба мисли лаълу лоҷвард ва ғ. аз конҳои Бадахшон (дар ҳавзаи дарёи Кӯкча, соҳили рости болооби дарёи Панҷ) ба шумор мерафт. Тарзи ҳаёти хоҷагидорӣ дар Бадахшон аз қадимулайём зироаткорӣ ва чорводорӣ будааст. Ҳарчанд Бадахшони Тоҷикистон сарзамини кӯҳистонист, дар қисмати ғарбии он ва Бадахшони Афғонистон заминҳои кишт мавҷуданд. Дар Бадахшони Тоҷикистон масоҳ. кишт 17,8 ҳазор га (1982) буд. Тибқи маълумоти сарчашмаҳои чинӣ дар асрҳои 2-1 то м. ҳайтолиёну тахориҳои қабилаҳои кӯчӣ, ки шуғлашон чорводорӣ буд, зистаанд. Онҳо баъди тасарруфи Осиёи Миёна ва Афғонистон тадриҷан ба ҳаёти муқимӣ гузашта, баробари чорводорӣ ба коркарди замин, рӯёнидани ҳосил, боғпарварӣ ва ҳунармандию тиҷорат машғул шуданд.

Кишоварзӣ асосан дар дараҳои сершумори ҳам Бадахшони Афғонистон ва ҳам Бадахшони Тоҷикистон вуҷуд дошт. Аз заминҳои Бадахшон гандум, ҷав, шолӣ, картошка, сабзавот, ҳубубот (лӯбиёиҳо) рӯёнда мешуданд. Дар дараи Кӯкча (дар баландии 1500 м) тангиҳои бисёре вуҷуд дошт, ки то Нуристон зироатҳои гуногун, боғҳои мева ва ба тарафи шарқ ҷангал бештар ба назар мерасад. Фаъолияти кишоварзӣ асосан дар дараҳо анҷом дода мешавад ва бе оби ҷӯйборҳои ҷорӣ аз пиряхҳои табиӣ зироатҳо обёрӣ карда намешаванд. Дар баъзе ноҳияи Помир дар баландиҳои беш аз 3 ҳазор м чорводориро ривоҷ доданд. Аҳолии Бадахшон асосан деҳнишинанд ва бо кишти обӣ зироатҳои гуногун мерӯёнанд, ҳатто дар кӯҳпояҳо имкони кишт мавҷуд аст. Боғдорӣ низ яке аз фаъолиятҳои умдаву суннатии мардуми Бадахшон мебошад. Парвариши ниҳолҳои себу тут, чормағз, писта ва ғ. дар доманакӯҳҳо ва ноҳияи кӯҳӣ ба назар мерасад.

Дар бахши шарқии Помир танҳо чорводорӣ роиҷ аст. Маркази хашгов (ғажгов, қутос)-парварӣ дар Мурғоб воқеъ мебошад. Дар манотиқи кӯҳистонӣ парвариши бузу гӯсфанд низ ривоҷ дорад. Дар гузашта асппарварӣ низ ҷой доштааст. Чун дашту кӯҳҳои Бадахшон қисман бо гиёҳҳои кӯҳӣ пӯшида шудаанд, ҳайвоноти мухталиф низ дар он вуҷуд доранд. Дар баландиҳои кӯҳ шақоқул, зиришк, бунафша, зира мерӯяд. Аз парандагон — кабк, кабки ҳилол, уқоб, гунҷишк, булбул, мурғобӣ, кафтар, аз ҳайвонот — гург, паланг, рӯбоҳ, оҳу, навъҳои гуногуни мор, аз ҷумла мори афъӣ вомехӯрад. Дар рӯдҳои Бадахшон моҳӣ бисёр аст.

Сарватҳои зеризаминӣ

Роҷеъ ба истихроҷи лаълу лоҷвард аз конҳо ва бурдани онҳо ба маҳалҳои дурдасти хориҷӣ барои муомила ва фурӯш дар бахши аввал зикр намудем. Дар ин ҷо бояд тазаккур дод, ки Абурайҳони Берунӣ дар китоби худ («Минералогия») («Китобу-л-ҷамоҳир фӣ маърифати-л-ҷавоҳир» 1048) пайдоиши минералҳо ва тавсифи сангҳои гаронбаҳоро мавриди баҳс қарор дода, макони истихроҷи онҳоро Бадахшон номида буд. Лаъл санги гаронбаҳои сурхранги дурахшон аст. Онро маъданшиносон ба гурӯҳи сангҳои рангини гаронбаҳои дараҷаи аввал дохил карда, баробар бо алмос (бриллиант), ёқути кабуд, ёқути сурх, хризоберилл, александрит ва зумуррад медонанд. Лоҷвард ҳамчун санги ранга барои тамоми лавозими ороишӣ истифода мешавад. Кони лаъл дар ҳудуди Ғорон дар баландиҳои 2300—2500 м аз с. Бадахшон воқеъ аст. Лоҷвард низ ду кон дорад, ки яке дар ҳавзаи дарёи Шоҳдара ва дигаре дар ҳудуди Бадахшони Афғонистон воқеъ аст.

Ҷуғрофидони садаи X Муқаддасӣ роҷеъ ба Бадахшон, хусусан маъданҳову сангҳои гаронбаҳои он маълумоти муфиде ироа намудааст. Ӯ навиштааст:

«Бадахшон то кишвари туркон тӯл кашида, дар қисми болои Тахористон воқеъ гаштааст. Дар он кони гавҳаре, ки ба ёқут монанд мебошад (лаъл), мавҷуд аст, ки ғайри он диг. дар ҳеч ҷой чунин кон вуҷуд надорад. Дар он ҷо работи Фозил ва як қалъаи аҷибе, ки аз они Зубайда (зани халифаи аббосӣ Ҳоруннуррашид) мебошад, мавҷуданд. Дар он ҷо конҳои лоҷвард, булӯр, санги бозаҳр (подзаҳр), санги фатила (пилтасанг, асбест) мавҷуд мебошанд. Охирӣ (яъне асбест) чизест ба бардӣ (папирус) монанд, дар оташ намесӯзад. Онро дар равған андохта мегиронанд ва он мисли пилта сӯхтан мегирад ва кам намегардад. Онро дар оташи сӯзон соате мепартоянд ва он ба ҳолати аввалияш бармегардад. Аз он дастархонҳо мебофанд. Чун дастархонҳо чиркин гаштанд ва хостанд онҳоро бишӯянд, он дастархонҳоро дар (оташи) танӯр меандозанд. Пас аз ин онҳо ба мисли ҳолати аввалӣ баргашта, пок мешаванд. Боз санги дигаре (дар Бадахшон) вуҷуд дорад, ки чун онро дар хонаи торик гузоранд, аз худ нур афканда, чизҳои наздикашро равшан месозад».

— Муқаддасӣ

Бадахшон на фақат бо конҳои лаълу лоҷвард, балки бо конҳои маъданҳои зиёди дигар аз қабили тило, нуқра, оҳан, қӯрғошим, руҳ, волфрам, сурб, молибден, булӯри кӯҳӣ, асбест, мис, беҷода (гранат) ва сангҳои диг. гуногуни гаронбаҳо ва нодир — шпиндел, яшм, талқ, навъҳои гуногуни санги мармар, гранит машҳур буда, конҳои мазкур дар тӯли таърих фаъол буданд. Маҳз ҳамин сарватҳои зеризаминӣ Бадахшонро дар олами он замон машҳур гардонида, сайёҳону ҳаводорон аз кишварҳои мухталиф барои ба даст овардани он ба ин сарзамин сафар мекарданд. Бино ба иттилооти маъхазҳо дар асрҳои 11-12 дар саросари кишвар истихроҷи маъданҳои нодир авҷ гирифта буд. Танҳо дар Кӯҳи Лаъл олимон 500 мавзеи қадимии истихроҷи лаълро кашф кардаанд.

Бадахшон на фақат бо конҳои лаълу лоҷвард, балки бо обҳои маъданию шифобахш низ маълуму машҳур мебошад. Дар ҳудуди Бадахшони Тоҷикистон беш аз 60 чашмаи оби гарм ва обҳои сарди маъданӣ мавҷуданд, ки танҳо як қисми онҳо барои табобати беморон мавриди истифода қарор гирифтаанд. Таркиби ин обҳо аз гази карбон, азот, обҳои ширини нӯшокӣ, обҳои маъдании дорои таркиботи гуногуни кимиёӣ бештар дар ҷан. ғарби Помир дучор мешаванд. Дар қисмати ҷан. шарқ — дар Мурғоб − 2, Ишкошим − 22, Ванҷ — 5, Роштқалъа — 6, Шуғнон — 3 манбаи оби чашма вуҷуд доранд.

Дин

Дар аҳди қадим дар Бадахшон маъмулан динҳои суннатии меҳрпарастию зардуштия амал мекарданд. Дар осори таърихӣ роҷеъ ба адёни пешазисломии Бадахшон дар бораи ба ориёиҳо мансуб будани онҳо маълумоти фаровоне мавҷуд аст.

Соли 1994 дар 40 км шим.- ғарби Сурхкӯтал дар мавзеи Кӯтали Работак катибаи аз ҷиҳати забонӣ мансуб ба шоҳони Кушониён пайдо гардид. Катиба аз 23 сатр иборат буда, онро олимони англис Н. Симс Вилямс ва Ҷ. Грибб соли 1995 хонданд. Дар катиба Канишка фармуда, ки сурат ё ҳайкалҳои падару бобоҳояш ва худи ӯро дар маъбадҳо гузоранд. Аҳаммияти катибаи пайдошуда аз он иборат аст, ки аз он вазъи дини замони Кушониён муайян шудааст. То пайдо шудани ин катиба ақидае вуҷуд дошт, ки Канишка ва шоҳони диг. Кушониён дини будоӣ доштанд ва ба ин маъхазҳои ҳиндӣ гувоҳ шудаанд. Акнун маълум шуд, ки Канишка ба хотири ҳиндуҳо дар кишвараш маъбади буддоӣ месохт, вале худаш дар дини бобоию аҷдодиаш қарор дошт.

Баъдтар дар замони ҳайтолиёну тахориён мардум боварҳо ва худоҳои хосси худро доштанд. Онҳо бештар қувваҳои табиат — Офтобу Моҳ, оташ, нана, умма — модархудо ва ғ.-ро мепарастиданд, ки аз ин мазмуни катибаи Работак дар шим. Афғонистон дарак медиҳад. Ҳайтолиён дар ибтидо таълимоти Будоро қабул накарда буданд, вале баъди он ки бохтариҳо онро пазируфтанд, ҳайтолиён низ онро қабул намуданд.

Футӯҳоти аъроб бо сарварии Қутайба ибни Муслим дар Осиёи Марказӣ (704—715) ба интишори ислом дар Бадахшон низ асос гузошт. Истахрии муваррих зикр мекунад, ки дар ибтидои садаи X бархе аз мулкҳои Бадахшон ҳанӯз ислом наёварда буданд. Баъдҳо пас аз қавӣ гардидани Давлати Фотимиён дар Миср, густариши таълимоти фотимиён ва ташрифи фиристодаи онҳо — мутафаккири бузурги тоҷик — Носири Хусрави Қубодиёнӣ дар қисме аз манотиқи Бадахшон дини ислом дар шакли мазҳаби Исмоилия бурузу нуфуз кард. Вале ба шаҳодати худи доии исмоилия — Носири Хусрав дар китоби маъруфаш — «Ҷомеъу-л-ҳикматайн» пеш аз сафари ӯ ба Бадахшон амири он минтақа Алӣ ибни Асад исмоилӣ будааст.

Исмоилия дар Бадахшон роиҷ гардид, вале ақвоми Дарвоз (бидуни ёгедиҳо), Ванҷу Язғулом ба сабабҳои айнию нақлӣ баъдҳо ба мазҳаби тасаннун баргаштанд. Миқдори ками бартангиҳо низ пайрави мазҳаби суннӣ мебошанд. Ҳоло барои исмоилиҳои Бадахшони Тоҷикистону Афғонистон имоми замон шоҳзода Карим Оғохони IV мебошад, ба ӯ пайравӣ мекунанд ва назр мепардозанд. Ҳазораҳо бахше пайрави мазҳаби исноашарӣ ва бархе ба аҳли суннат ва ҷамоат рӯ оварда буданд ва пайрави ҳанафия мебошанд, ботиниён, мухаммисиён ва панҷабоиҳо низ ҳастанд.

Тасаввуф дар тӯли асрҳои тӯлонӣ дар Бадахшон нақши муҳимме пайдо кардааст. Бештарин нуфузро дар Бадахшон тариқати нақшбандия доштааст ва «Насамату-л-қудс» дар шарҳи аҳволи машоихи нақшбандия мебошад. Муаллифи он Муҳаммад Ҳошими Бадахшӣ будааст. Кубравия, бахусус аз замони Мирсаййид Алии Ҳамадонӣ (1384) минтақаи Бадахшонро ба унвони пойгоҳи таблиғоти худ дар Мовароуннаҳр истифода бурд. Шогирдони барҷастаи Саййид Алии Ҳамадонӣ Нуриддин Ҷаъфари Бадахшӣ («Хулосату-л-маноқиб»), Хоҷа Исҳоқи Хатлонӣ пайравони заҳабия ва нурбахшия аз мардуми Бадахшон ва Хатлон буданд. Чиштия низ ҷой доштааст.

Маориф ва фарҳанг

Ҳодисаи муҳимми фарҳангие, ки он дар саросари сарзамини кӯҳистони Бадахшон аз даврони қадим паҳн шудааст, расмкашӣ дар рӯйи харсангҳо мебошад. Расмҳо дар харсангҳо мазмунҳои гуногунро ифода мекунанд ва давраи замонии ниҳоят тӯлониро дар бар мегиранд. Мас., дар мавзеъҳои Удит (Намадгут ва Даршай) дар харсангҳо расмҳое кашида шудаанд, ки онҳо ба ҳазорсолаҳои 4-3 то м. мансубанд. Дар айни замон дар ҷамоати Пастхуфи ноҳияи Рӯшон дар харсангҳо расми 2 асп, нахчирҳо ва саге кашида шудааст. Дар аксари расмҳои дар харсангҳо кашидашуда расми нахчир (бузи кӯҳӣ), шикорчӣ (пиёда ё савора) бо камон ва саг, одамон ва расми панҷаи одам (рамзи мазҳаби исмоилия) ташкил медиҳад. Шумораи расмҳо низ дар харсангҳо зиёданд. Мас., дар Вибистдараи ҷамоати Навободи ноҳияи Шуғнон дар харсангҳо дар 1,2 га 1203 расм вуҷуд дорад. Инҳо аз ҳар гуна аломатҳо, шаклҳои одамон, нахчирҳо, савораҳо, доира бо нурҳо, шутурҳо, сагҳо, фойтун, рубобҳои мухталиф, панҷаи даст иборатанд. Ба миқдори аз ҳама зиёд — 6000 расм дар харсангҳо дар деҳаи Лангари ҷамоати Зонги ноҳияи Ишкошим ба назар мерасад. Таърихи кашида шудани расмҳо ба замонҳои гуногун — аз асри биринҷӣ сар карда, то асрҳои миёна ва замони муосир мансубанд. Мас., силсилаи навиштаҷоте бо алифбои форсӣ ба назар мерасад, ки тақр. асрҳои 17-19 дар рӯйи санг навиштаанд. Қадимтарин сангнигораҳое, ки дар деҳаи Лангари Ишкошим мавҷуданд, ба охири давраи асри санг ва ибтидои асри биринҷӣ мансубанд. Дар сангнигораҳои деҳаҳои Удит ва Даршай тасвири бузҳо бо сабти хоссае анҷом шудаанд ва ба ҳазорсолаҳои 4-3 то м. мутааллиқанд.

Дар Бадахшон тақр. то садаи XI адабиёти хаттӣ вуҷуд надошт. Носири Хусрав дар деҳаи Юмгони Бадахшон як силсила дӯстон, шогирдон ва пайравоне пайдо кард, ки ба воситаи онҳо ақидаҳои динӣ, фалсафӣ ва адабии худро байни сокинони Бадахшон паҳн мекард. Аз осори Носири Хусрав маълум мегардад, ки дар замони зиндагии ӯ шеъру шоирӣ вуҷуд доштааст. Мутаассифона, дар натиҷаи ҳаводиси давру замонҳои номусоид осори хаттии асрҳои 11-15 ба ҷуз осори Носири Хусрав, то замони мо боқӣ намондаанд. Ончи мусаллам аст, дар садаи XV шоҳи Бадахшон Султонмуҳаммад мутахаллис ба «Лаълӣ» дар дарбори худ шоирони бисёреро ҷамъ оварда, доираи адабии Бадахшонро таъсис намуд. Дар он Мулло Муҳаммади Бадахшӣ, Мулло Камоли Бадахшӣ ва бисёр диг. шоирон фаъолият мекарданд ва бо маркази умумии адабиёти форс-тоҷики он давр — Ҳирот робитаи адабӣ доштанд. Дар садаи XVI дар саҳнаи адабӣ шоирон Дӯстии Бадахшӣ, Надимӣ, Муҳаммадзамон мутахаллис ба Мирзо, Мавлоно Равнақӣ ва диг. буруз намуданд, ки бештар ба доираи адабии Ҳиндустон робитаи адабӣ барқарор карда буданд.

Дар садаи XVII шоирону аҳли қалам бино ба вазъи нобасомони бавуҷудомада ба Ҳиндустону Мовароуннаҳр ва Хуросон пароканда шуданд. Адабиёти садаи XVIII, бахусус дар нимаи аввали он хуб маълум набошад ҳам, нимаи дуюми он дар давраи ҳокимияти Султоншоҳ, бо беҳтар шудани вазъи иқтисодӣ, таҷдид гардид. Дар ин давра шоирон Мавлавии Абдулғаффор, Ғиёсуддини Ҷирмӣ аз Ҳинд баргаштанд ва бо Муҳаммадалии Комил, Ошиқ, Ҳашмат ва Муҳташам пайваста фаъолият доштанд. Дар садаи XIX ва ибтидои садаи XX зиёда аз 60 нафар шоир дар Бадахшон зиндагӣ мекард ва фаъолияти адабии пурсамар дошт. Мулло Мӯсои Бадахшӣ мутахаллис бо «Мухлис», Мубораки Вахонӣ, Махфии Бадахшӣ, Ҷаъфарӣ, Мирзообид, Пӯлоди Дарморахтӣ, Шоҳфитур ва диг. бо осори дар он давр эҷодкардаи худ машҳур буданд. Марказҳои равнақи адабии форсӣ-тоҷикӣ дар Бадахшон ба вуҷуд омаданд, ки шоирон Абтарии Бадахшӣ, Ҷамили Бадахшӣ, Муллошоҳи Бадахшонӣ, Иброҳими Бадахшонӣ, Нақшбандӣ, Ғиёсии Бадахшонӣ, Дардии Бадахшонӣ, Масраи Бадахшонӣ, Муллоёри Ванҷӣ ва бисёр диг. аз он марказҳо бархостаанд. Дар ин давра таваҷҷуҳ ба улуми фалсафӣ ва табиӣ низ ба хубӣ дар Бадахшон ба мушоҳида мерасид. Шахсиятҳои номвари ин улум аз ҷумла Мирғиёсуддин Алиҳусайн «Хулосат-ут-танҷим», «Бурҳон-ут-тақвим» ва «Донишномаи ҷаҳон»-ро таълиф кард, Шайх Муҳаммади Бадахшӣ ба «Шамсия»-и Котибӣ ҳошия навишт, Муҳаммади Азҳар «Ҷомеъ-уз-заррот» ва «Азҳару-л-муҳсинин»-ро иншо кард, Ақҳари Муҳаммаднабӣ «Китоби фалсафа» ва «Ҳадоиқу-л-ҳақоиқ»-ро тадвин намуд ва Надим Умари Рустоқӣ дар илми мантиқ, ҳикмат ва фиқҳ осори зиёде таълиф кард.

Ёдгорҳои таърихӣ ва меъморӣ

Дар саросари сарзамини Бадахшон аз замонҳои қадим қалъаҳои бисёре сохта шудаанд, ки онҳо бештар маҳалли зисти ҳокимони давр будаанд. Инҳо дар ноҳияи Дарвоз — Қалъаи Хумб, дар ноҳияи Ванҷ — Ванҷқалъа воқеъ дар мавзеи маркази ноҳияи Ванҷ (масоҳ. 35 х 12,5 м), ки ба асрҳои 18-19 мансуб мебошад. Дар Рӯшон -қалъаи Вомар, ки масоҳ. 1,5 га буда, дар он беш аз 200 нафар ҷойгузин мешуданд. Он ба асрҳои мутааххир — 19-20 мутааллиқ аст. Дар ноҳияи Шуғнон бостоншиносон қалъаҳои бисёреро кашф карданд. Аз мавзеи Поршневи ноҳияи Шуғнон дегчаи хурди филиззие аз зери хок берун оварданд, ки ба асрҳои 8-5 и то милодӣ мансуб аст. Ин бозёфт ҳоло дар Осорхонаи таъриху кишваршиносии Беҳзоди ҷумҳурӣ нигоҳдорӣ мешавад. Кофирқалъа дар шакли биноҳои мудофиавӣ дар поёноби дарёи Ғунд, наздикии деҳаи Боғев дар баландие ҷойгир шудааст. Масоҳ. 200×120 м. Тарафи ҷанубии қалъа девори сангӣ дорад, ки ғафсиаш 0,3 — 0,4 м ва баландиаш 1,5 м аст. Дар мобайни қалъа осори чанд бинои росткунҷа боқӣ мондааст, ки замоне арк будааст. Деворҳои Қалъа тиркаш доранд. Дар ҳудуди ноҳияи Роштқалъа, дар ҷамоати М. Миршакар қалъаи қадимии Чокарқалъа аз тарафи соҳили рости Шохдара воқеъ аст, ки масоҳ. он 75×53 м мебошад. Ашёи пайдокардаи бостоншиносон ба садаи VII мансуб будани қалъаи мазкурро таъйид мекунанд. Қалъаи дигари қадимии Роштқалъа қалъаи Шошбувед II дар ҷамоати Сижд мебошад, ки масоҳ. 80×40 м буда, деворҳояш сангин аст. Он як бурҷ доштааст. Қалъаи калонтарину қадимтарини ноҳияи Роштқалъа — қалъаи Доруҷ дар ҷамоати Сижд дар соҳили рости Шохдара воқеъ мебошад. Масоҳ. он 600 м² буда, маводди ёфтшуда ба асрҳои миёна мансуб будани онро таъйид мекунанд.

Дар ноҳияи Ишкошим қалъаи аз ҳама қадимтарину калонтарин қалъаи Қаҳқаҳа мебошад. Он дар соҳили дарёи Панҷ, як км дуртар аз деҳаи Намадгут воқеъ буда, дарозии қалъа аз Ғ. ба Ш. 675 м, аз Ҷ. ба Шим. 22 м-ро ташкил медиҳад. Қалъа байни ду шах сохта шуда, аз толори андозааш 8,5×5,79 м ва як дар хонаи андозааш 5,8×3,8 м иборат аст. Ғафсии девораш 1 м буда, бо хишти хом бино ёфтааст. Девор тиркашҳо дорад. Қалъаи диг. калони ин ноҳияи Қалъаи Ямчун (Сияҳпӯш) мебошад, ки дар деҳаи Ямчуни ҷамоаи Питуп воқеъ аст. Дарозии Қалъа аз Шим. ба Ҷ. 650 м буда, он се навъ хонаҳои истиқоматию мудофиавӣ (ҷойи хоби аскарон ва саисхона, хонаҳои истиқоматии соҳиби Қалъа ва ҳарам) дорад. Шомили 5 бурҷ низ будааст. Дар Бадахшон чанд қалъаи дигар Қалъаи Рин, Қалъаи Вранг, Вршимқалъа, Қалъаи Ҷавшангоз ва ғ. мавҷуданд. Аксари қалъаҳо роҳҳои зеризаминӣ доштаанд. Аксари қалъаҳое, ки дар Бадахшон вуҷуд доштанд, ҳоло аз байн рафтаанд ва танҳо дар ёддоштҳои сайёҳону таҳқиқоти бостоншиносон сабт гардидаанд.

Ҳамчунин нигаред

• Вилояти Бадахшон
• Вилояти мухтори Кӯҳистони Бадахшон

Адбиёт

• Мандельштам А. М. Материалы к историко-географическому обзору Памира и припамирских областей. Сталинабад, 1957;
• Абаева Т. Г. Очерки истории Бадахшана. Ташкент, 1964;
• ГамкрелидзеТ. В., Баратов Р. Лаъли Бадахшон. Д., 1980;
• Давлатдории тоҷикон дар асрҳои 9-14. / Муҳаққ. ва муратт. Н. Амиршоҳӣ. Д., 1999;
• Шомансуров С., Акназаров О. А. Геотермальные воды Памира и вопросы комплектного их использования. Д., 1999;
• Мирзоев Р. Великий шелковый путь. Реалии XXI века. М., 2005;
• Акназаров О. А., Мельничков Д. Г. Экотуризм на Памире ⁄⁄ Проблемы и перспективы. Д., 2006;
• Мирзо Сангмуҳаммади Бадахшӣ, Мирзо Фазлалибеки Сурхафсар. Таърихи Бадахшон. Д., 2007;
• Пирумшоев Х. Ванҷ. Д., 2003; Дарвоз. Д., 2010;
• دانشنامۀ جهان اسلام. ج۲. تهران، ۱۳۷۵؛
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج۳. تهران، ۲۰۰۶؛
• مراد صاحب نظر. بدخشان در تاریخ. ج ۲. کابول، ۱۳۸۰

Сарчашма

• Асос — Боз. — Д. : СИЭМТ, 2013. — 664 с. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 2). — ISBN 978-99947-33-52-4.