Забони тоҷикӣ

Забони тоҷикӣ (дар солҳои 1989—1991 — забони форсии тоҷикӣ; 1991—1999 – забони тоҷикии форсӣ, дарӣ: زبان تاجیکی) — шакли забони порсӣ буда, дар Тоҷикистон ҳамчун забони давлатӣ мебошад. Ин забон ба хонаводаи забонҳои ҳинду аврупоӣ дохил мешавад. Дар маҷмӯъ: порсигӯёни асил (форсӣ, тоҷикӣ, дарӣ) зиёда аз 122 млн нафар мебошанд. Фақат ба гӯиши тоҷикӣ (бидуни дарӣ) зиёда аз 16 миллион (2022) нафар ҳарф мезананд.

форсӣ тоҷикӣ, تاجیکی‎ فارسی, Forsí tocikí
Номи қавмӣ	забони тоҷикӣ
Кишварҳо	Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Эрон, Афғонистон, Покистон, Қирғизистон, Қазоқистон ва Русия зиёда аз 47 миллион нафар (2018) гуфтугӯ мекунанд.
Шумораи умумии гӯишварон	14 000 000 тан (2018)
Таснифот
забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои ҳиндуэронӣ забонҳои эронӣ забонҳои ғарбӣ-эронӣ забонҳои эронии ҷанубӣ-ғарбӣ забони форсии нав забони форсӣ забони тоҷикӣ
Хат	Хати тоҷикӣ (сириллик дар Тоҷикистон, хати ибрӣ ва лотинӣ дар Ӯзбекистон, хати форсӣ дар Афғонистон)
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	тад 640
ISO 639-1	tg
ISO 639-2	tgk
ISO 639-3	tgk
WALS	taj
Ethnologue	tgk
IETF	tg
Glottolog	taji1245
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Дар рушди забони тоҷикӣ дар намуди кунуниаш Садриддин Айнӣ саҳми зиёд гузоштааст.

Забони тоҷикӣ ва забони тоҷикии дарӣ (бо ранги сабз) ва дигар забонҳои эронии шарқӣ, ва туркӣ

Забони тоҷикӣ яке аз забонҳои бостонтарини ҷаҳон ба шумор меравад. Давраи нави инкишофи он дар асрҳои VII-VIII оғоз шудааст. Бо ин забон шоирону нависандагони бузург Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Сино, Ҷомӣ, Мавлоно, Ҳофиз, Аҳмади Дониш, Айнӣ, Лоҳутӣ, Турсунзода, Пайрав Сулаймонӣ, Абдусалом Деҳотӣ, Убайд Раҷаб, Наимҷон Назирӣ ва дигарон асарҳои безавол эҷод кардаанд.

Маҳалҳои тоҷикнишини Ӯзбекистон

Таснифот

Забони тоҷикӣ, ки аз хонаводаи забонҳои ҳинду аврупоӣ порсӣ — тоҷикӣ ва порсӣ — дарӣ дар асл форсӣ = порсӣ мебошад, ба гурӯҳи забонҳои эронии ғарбӣ дохил мешавад. Забони тоҷикӣ ба забонҳои порсиву дарӣ хеле монанд аст ва аҳолии кишварҳои Ӯзбекистон, Кирғизистон, Қазоқистон, Афғонистон ва Покистон, инчунин дар Сангқалъаи Ҷумҳурии Халқии Чин бо ин забон гуфтугӯ мекунанд.

Таърих

Дар китоби «Тоҷикон дар оинаи таърих» Эмомалӣ Раҳмон навиштаанд, ки шоҳаншоҳии бузурги Ҳахоманишиён, ки дар арсаи таърих бо фарҳанг ва тамаддуни худ беназир аст, пеш аз ҳама, бар пояи фарҳанги асили ориёӣ бунёд шуда, забони модарии хешро дар баробари забонҳои пурқудрату маълуми он замон — иломӣ ва ошурӣ ба ҳайси забони расмӣ ва давлатӣ истифода мекард. Онҳо номи хат ва забони худро ориёӣ хондаанд. Инчунин, дудмони Кӯшониёни Кабир ҳам оҳиста-оҳиста аз истифодаи забони юнонӣ даст кашида, забони ориёии хешро (Канишка ҳам мисли Дориюши Кабир забони навиштаҳои худро ориёӣ хондааст) забони ягонаи давлатӣ ва расмии давлати паҳновари худ қарор додаанд.

Дар катибаи Дориюши бузург дар кӯҳи Бесутун вожаи «ориёӣ» ба маънои забон дида мешавад.

Навиштаҳои Дориюши Бузург, ки имрӯз номи онро шартан забони форсии бостон гузоштаанд, ба забон ва хати ориёӣ навишта шудааст ва забони форсии бостон ва ориёӣ як забон буда, дар замони салтанати Ҳахоманишиён забони расмӣ ва меъёрии на танҳо қабилаҳои форс, балки тамоми эронитаборони ҳамон замон будааст.

Ашкониёни Порт, ки дар баробари Кӯшониёни Кабир дар минтақаҳои марказӣ ва ғарбии кишвари ориётаборон баъд аз барандохтани сулолаи Селевкиён истиқлол ба даст оварда, шоҳаншоҳии бузурги худро созмон доданд, ба забони модарии худ — портӣ эҳтиром гузошта, онро забони давлатӣ эълон намуданд. Тавре Пешвои миллат дар китоби худ «Забони миллат — ҳастии миллат» ишора мекунанд:

«Ин забон дар давраи аввали подшоҳии Ашкониён ҳамроҳ бо забони юнонӣ ва баъдан аз давраи Меҳрдоди I (солҳои 171—132 то милод) танҳо забони расмӣ ва давлатии Ашкониёни Порт мегардад. Баъзе муҳаққиқон изҳор доштаанд, ки шояд аз ибтидои садаи III то милод забони портӣ забони расмии давлатдории Порт қарор гирифта бошад. Бозёфти навиштаи болои зарфҳо аз Нисо дар ин бора шаҳодат медиҳад»

— Эмомалӣ Раҳмон «Забони миллат — ҳастии миллат»

Бояд гуфт, ки забони портӣ баъдан дар такомули забони тоҷикӣ (дарӣ, форсӣ) нақши муассире дошта, аз лиҳози вожагониву дастурӣ ба забони модарии мо шабоҳати зиёде дорад.

Дар давраи Сосониён ҳам забони форсии миёна дар баробари забони портӣ ё паҳлавӣ забони давлатӣ ва расмиву динии шоҳаншоҳии бузурги Эрон буд ва аз он осори зиёди таърихиву динӣ ва илмиву фарҳангӣ боқӣ мондааст.

Нахустин сулолаи маҳаллие, ки баъд аз истилои араб каму беш дар Хуросон мустақил гардид, Тоҳириён (821—873) буд. Ҳукмронони ин хонадон ҳанӯз дар фикри истиқлоли фарҳангӣ набуданд. Баръакс, кӯшиш карданд, ки дини исломро дар қаламрави худ таҳким бахшанд ва огоҳона ё ноогоҳона баҳри густариши забону адабиёти араб мусоидат карданд. Сулолаи дигари маҳаллӣ, ки ҷонишини Тоҳириён гардид Саффориён (873—903) буд. Дар вақти ҳукмронии намояндаи барҷастаи ин сулола Яқуби Лайс, ки аз миёни мардуми одӣ бархоста буд ва на забони арабиро медонисту на ба фарҳанги он алоқа дошт, то ҳудуде дар дарбори вай саҳна барои забону адабиёти араб тангтар шуд ва шоирон барои ӯ ба дарӣ шеър гуфтанд.

Эҳёи воқеии забони адабии мо дар замони Сомониён (874—999) оғоз гардид. Сомониён бар хилофи Тоҳириёну Саффориён дарк карда буданд, ки бидуни эҳёи анъанаҳои қадимӣ ва ривоҷу равнақи забону адабии миллӣ истиқлол устувор ва давомдор шуда наметавонад. Бинобар ин, амирони дурандешу сиёсатмадорони ин хонадон бо камоли ҳушмандӣ муносибати худро бо хилофат тавре оростанд, ки дарбори Бағдод натавонад фитна ва рақобате бар зидди онҳо барангезад. Илова бар ин, Сомониён аз забони форсии дарӣ ҳамчун силоҳи сиёсӣ дар баробари тозиён барои расидан ба истиқлоли комил истифода мекарданд. Аз ин рӯ, забони форсии дариро, ки забони мардумони Мовароуннаҳру Хуросон буд, забони расмии давлати паҳновари худ қарор дода, ба адибону олимон ба назари эҳтиром нигариста, онҳоро ташвиқ мекарданд, ки китобҳои худро ба форсии дарӣ нависанд ва ё осори арабии худ ва дигаронро ба ин забон баргардонанд.

Соли 1989 бо қабули забон дар баробари забони русӣ забони тоҷикӣ яке аз забонҳои давлатии ҶСШ Тоҷикистон гардид. Дар солҳои 1989—1999 тибқи қонуни забон номи забони форсии тоҷикиро дошт.

Тақсимоти ҷуғрофӣ

Шеваҳо

Шеваҳои забони тоҷикӣ 4 гурӯҳ дорад.

1. Шимолӣ
   • Худи шимолӣ: Тоҷикистони Шимолӣ (Хуҷанд, Исфара, Истаравшан, Панҷакент), Варзоб ва гирду атрофи Душанбе, Ӯзбекистон (Самарқанд, Бухоро, Нурота, вилоятҳои Сурхондарё, Қашқадарё, Намангон ва ноҳияи Сӯх), ба инҷо низ лаҳҷаи яҳудиёни бухорӣ (лаҳҷаи яҳудӣ-тоҷикӣ) дохил мешавад.
   • Марказӣ: водии Ҳисор (шаҳрҳои Ҳисору Турсунзода, ноҳияҳои Шаҳринав, Варзоб, қисман Рӯдакӣ)
   • Гузаранда: болооби Чирчиқ (Бурчмулло), фарғонии шимолӣ, фарғонии ҷанубӣ (Ӯзбекистон), вилоятҳои Бодканд ва Ӯш (Қирғизистон).
2. Ҷанубӣ
   • Худи ҷанубӣ: ҷануб ва шарқи Душанбе (вилояти Хатлон, водии Рашт), лаҳҷаи бадахшонии деҳаҳои Помир. Лаҳҷаҳои ҷануби дарёи Панҷ.
   • Ҷанубу шарқӣ: лаҳҷаи дарвозӣ (ноҳияҳои Дарвоз ва Ванҷи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшони Тоҷикистон).
   • Гузаранда: лаҳҷаи Вахиои боло (Сангвор ва Тавилдара).
3. гурӯҳи ҷанубу шарқӣ (дарвозӣ).
4. гурӯҳи (болои зарафшонӣ) марказӣ: Ноҳияи Айнӣ, Мастчоҳ, (болооби Зарафшон Тоҷикистон).

Фарқияти байни лаҳҷаҳо якдигар фаҳмиро душвор намекунад.

Воҷшиносӣ (Фонология)

Садонокҳо

Забони тоҷикӣ 6 садонок дорад.

Садонокҳои тоҷикӣ

	Пеш	Марказ	Қафо
Баланд	и ӣ /i/		у /u/
Миёна	е /e̞/	ӯ /ɵ̞/ (/o̞/)
Паст	а /a/		о /ɔ/

Ҳамсадоҳо

	Губные (лабӣ)	Зубные (дандон-) / Альвеолярные	Пост- альвеолярные	Палатальные	Велярные (пуштикомӣ)	Увулярные	Глоттальные
Димоғӣ	м /m/	н /n/
Таркандаҳо	п б /p/ /b/	т д /t/ /d/			к г /k/ /g/	қ /q/	ъ /ʔ/
Роғиҳо	ф в /f/ /v/	с з /s/ /z/	ш ж /ʃ/ /ʒ/			х ғ /χ/ /ʁ/	ҳ /h/
Аффрикатҳо			ч ҷ /tʃ/ /dʒ/
Ларзон		р /r/
Аппроксимантҳо		л /l/		й /j/

Имло

Мақолаи асосӣ: Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ

Имлои садонокҳо

1)

2) Ҳарфҳои а, о, ӯ дар оғоз, байн ва анҷоми калима навишта мешаванд: абр, баҳор, замон, хона, дара; об, овоз, бол, бод, доро, тавоно; умед, усто, бузург, суруд, бозу, гесу, неру, абру ва ғ.

Эзоҳ. Дар анҷоми калимаҳои решагии зерин бо риояи меъёри таърихӣ ӯ навишта мешавад: бону, зону, неку, паҳлу, олу, орзу, дору, оҳу, аду ва ғ.

3) Ҳарфи и дар оғоз ва байни калима навишта мешавад: истгоҳ, иншо, дил, нигоҳ ва ғ.

4) Ҳарфи и дар анҷоми калима дар мавридҳои зерин навишта мешавад:

• а) ҳамчун изофат: кишвари сарсабз, шаҳрванди Тоҷикистон, сари кӯҳи баланд ва ғ.;
• б) дар пешояндҳои барои, баъди, дар бораи, бо мақсади ва ғ.;
• в) дар пайвандакҳои ки, чи, чунки, агарчи, ё ин ки, ба сабаби он ки ва ғ.;
• г) дар исмҳои хоси иқтибосӣ: Леонардо да Винчи, Ганди, Паганини, Ибарури, Сочи, Тбилиси, Миссисипи ва ғ.;
• ғ) дар исмҳои ҷинси иқтибосии такси, туфли ва ғ.

5) Ҳарфи ӯ (у-и дароз) дар байн ва анҷоми калима навишта мешавад: рӯз, гӯш, зӯр, дӯст, бӯ (й), рӯ (й), мӯ (й) ва ғ. Ҳарфи ӯ маъмулан пеш аз ҳарфи й навишта мешавад.

Эзоҳ. Ҳарфи ӯ дар оғози калима дар иқтибосҳои туркӣ навишта мешавад: ӯгай, ӯрда, ӯғур, ӯмоч ва ғ.

6) Ҳарфи ӣ дар анҷоми калима навишта мешавад:

• а) дар калимаҳои решагии навъи моҳӣ, ҳавлӣ, шолӣ, биҳӣ, холӣ ва ғ.;
• б) ҳамчун пасванди калимасоз: дӯстӣ, бародарӣ, далерӣ ва ғ.;
• в) дар бандакҳои феълӣ ва хабарӣ: омадӣ, гуфтӣ, ҳунармандӣ, ту ҳунарманд ҳастӣ ва ғ.;
• г) дар ҷонишинҳои саволии кӣ? ва чӣ?: кӣ омад?, чӣ шуд? ва ғ.

7) Ҳарфи э тибқи қоидаи маъмул дар оғози як теъдод калимаҳои иқтибосӣ навишта мешавад: эҷод, эзоҳ, эҳсон, эҳтиром, эҳтимол, элак, эрка, эстрада, экватор, экспертиза, экскватор ва ғ.

• а) дар оғози чанд калимаи тоҷикӣ дар асоси имлои таърихӣ ҳарфи э навишта мешавад: Эрон, Эраҷ, эдун, эзид, эдар, эшон ва ғ.;
• б) агар калима бо ҳарфи э оғоз шавад, ин навишт ҳангоми калимасозӣ низ риоя мешавад: тозаэҷод, соҳибэҳсон, боэҳтиром ва ғ.;
• в) дар байн ва анҷоми калима ба ҷойи ҳарфи э ҳарфи е навишта мешавад: меҳр, себ, шанбе, се ва ғ.

Имлои ҳамсадоҳо

8) Ҳарфи ж дар се мавқеъ навишта мешавад: жола, жарф, жӯлида, лағжидан, нажод, пажӯҳиш, аждаҳо, жож ва ғ.

9) Ҳарфи й (йот) дар мавридҳои зерин навишта мешавад:

• а) дар оғози калимаҳои иқтибосӣ: йод, йог(а), йот, йӯрға ва ғ.;
• б) дар байн ва анҷоми калима: кайҳон, майдон, айвон, май, най, ҷой, пой ва ғ.;
• в) ҳарфи й пеш аз садонокҳои а, о, у, э(е) дар якҷоягӣ бо ин садонокҳо бо як ҳарф навишта мешавад: й+а=я, й+о=ё, й+у=ю, й+э=е: поя, соя, ёр, ёд, дарё, бурё, юнонӣ, юғ, ем, елим ва ғ.

Эзоҳ. Калимаҳое, ки таърихан дар таркиби худ ҳамсадои й доранд, аз ин қоида истисно мебошанд: чой (чойи сиёҳ), ҷой (ҷойи муносиб), лой (лойи нарм), пой (пойи чап); дар калима ва таркибҳои навъи найистон, оройиш, осойиш, чораҷӯйӣ, рӯйи хотир, ба рӯйи, ба сӯйи, ба ҷойи ва ғ.

10) Ҳамсадои н пеш аз б ба сурати м талаффуз шуда, аммо тибқи меъёр н навишта мешавад: анбор, анбӯр, занбар, занбӯр, пунба, сунбул, танбал, танбӯр, шанбе ва ғ.

11) Дар калимаҳои иқтибосии русӣ ба ҷойи ҳарфи ц ҳарфи с (пеш аз садонок ва дар дохили калима пас аз ҳамсадо) ва ҳарфҳои тс (дар байни ду садонок) навишта мешавад: семент, сирк, консерт, конститутсия, дотсент, милитсия ва ғ.

12) Ҳарфи ъ дар байн ва анҷоми иқтибосҳои арабӣ ба ҷойи айн ва ҳамза навишта мешавад: аъло, баъзе, ҷамъ, мавзӯъ, навъ, матбӯъ, масъул, масъала, таърих ва ғ.

Эзоҳ. Агар ба калимаҳои иқтибосии бо ъ анҷомёфта изофат ва ё пайвандаки ӯ илова гардад, ҳарфи ъ навишта мешавад: ҷамъи мардум, рафъи мушкилот, навъи ангур, табъу нашр, шамъу парвона ва ғ. Ҳарфи ъ дар байни ду садонок, ба истиснои калимаҳои фаъол ва таъйин навишта намешавад: маориф, таом, мавзӯи баҳс, тулӯи офтоб, шурӯи кор, маҷмӯи ашъор ва ғ.

13) Имлои ҳамсадоҳои ташдиддор:

• а) дар калимаҳои тоҷикӣ дар асоси усули таърихӣ сурат мегирад: арра, барра, парра, пашша, бурро ва ғ.;
• б) ҳамсадоҳои ташдиддор дар калимаҳои иқтибосии арабӣ, тибқи қоида дар қолабҳои фаъъол (наҷҷор, раззоқ, ҳаммол); тафаъъул (ташаккур, таҳаввул, таназзул); муфаъъал (мураккаб, муаззам, мунаққаш); муфаъъил (мусаввир, мударрис, мумаййиз); мутафаъъил (мутавассит, мутакаббир, мутаҳаййир); мутафаъъал (мутақаддам, мутааххар); ва калимаҳои навъи иттиҳод, иттилоъ, иттисол, муттаҳид, муттафиқ, мубарро, муҷалло, мусаммо, мутасаддӣ, мутасаллӣ, мутаваллӣ, табарро, тавалло, тасалло ва ғ. навишта мешаванд;
• в) ҳамсадоҳои анҷоми калимаҳои иқтибосии арабии навъи дур, кул, зид, қад, сир, хат, фан, ҳад ва ғ., ки таърихан ташдид доранд, дар калимасозию калимабандӣ ташдиди онҳо дубора барқарор мегардад: дурри ноёб, кулли мардум, зидди душман, қадди расо, сирри ҳарбӣ, фанни забон, ҳадди ақал, истилоҳи фаннӣ, кори хаттӣ, хатту савод, ҷидду ҷаҳд ва ғ.;
• г) ташдиди йот якҷо бо ҳарфҳои йотдор дар шакли зер навишта мешавад: айём, тайёр, муҳайё, тахайюл, муайян, музайян ва ғ.

Грамматика

Мақолаи асосӣ: Грамматикаи забони тоҷикӣ

Системаи навиштан

Мақолаи асосӣ: Алифбои тоҷикӣ

Таърих

Забони тоҷикӣ — забони модарии мардуми тоҷик, ки аҳолии асосии Тоҷикистонро ташкил медиҳад (88%), ба ҳисоб меравад. Берун аз марзи ин давлат забони тоҷикиро тоҷикони маҳаллӣ дар дар қисмати аъзами аз шаҳру ноҳияҳои кишвари Ӯзбекистон (ба хусус дар шаҳрҳои Бухоро, Самарқанд, Термез, Намангон, Хуканд ва ҳатто дар ш, Тошканд ба ҳайси забони модарии хеш зиёда аз 15 миллион мешиносанд ва ҳамчун воситаи гуфтугузори ҳаррӯза истифода мебаранд. Ҳатто дар шаҳрҳои Бухоро ва Самарқанд гуфтугӯи мардуми ин шаҳрҳо ба забони тоҷикӣ сурат мегирад. Танҳо дар як шаҳри Тошканд зиёда аз 1 млн тоҷикон сукунат доранд. Бо забони тоҷикӣ инчунин намояндагони миллатҳои дигар, ки маскуни Тоҷикистон ҳастанд, ҳангоми муомила бо тоҷикзабонон тоҷикӣ ҳарф мезананд. Зиёда 45 дарсади аҳолии Афғонистон, ки аз лиҳози этнологӣ тоҷик ҳисоб мешаванд (зиёда аз 15 миллион) ва худро тоҷик меноманд, ҳарчанд бо забони аз тоҷикии Осиёи Марказӣ фарқи бузург надошта гуфтугӯ мекунанд, валекин забони хешро расман форсӣ — дарӣ ва ё кобулӣ мегӯянд ва худро тоҷик ном мебараранд. Аксари кулли мардуми Афғонистон ба забони тоҷикӣ (88%) гуфтугӯ мекунанд. Ҳатто ҳамаи паштунҳо тоҷикӣ балад ҳастанд. Таи солҳои охир забони тоҷикиро аз муҳочирони миллаташон тоҷик дар гӯшаҳои гуногуни собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ, махсусан Русия, зиёда 222 ҳазор расмӣ ва ҳамчун муҳоҷир зиёда аз 1,5 миллион, инчунин дар шаҳрҳои Эрон, Сурия, мамолики Иттиҳоди Аврупо ва дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Канада шунидан мумкин аст. Аз чиҳати забоншиносӣ забони тоҷикӣ ба гурӯҳи ғарбии забонҳои эронӣ, оилаи калони ҳиндуаврупоӣ дохил карда мешавад. Бар ин гурӯҳ аз забонҳои имрӯзаи зинда ғайр аз тоҷикӣ ду забони дигар, ин ҳам бошад, форсии навин (теҳронӣ), яъне забони Эрони имрӯза ва забони дарӣ — кобулӣ, ки дар боло аз он сухан рафт, тааллуқ доранд. Ҳар сеи ин забони имрӯза давомгирандагони бевоситаи забони форсии нав, ки ҳамчунин бо номворҳои порсӣ (форсӣ ин шакли арабикунондашудаи ин калима аст), форсии классик адабӣ ё форсӣ дарӣ маъруф аст, мебошанд. Он забон дар навбати худ аз забони форсии миёна, ки дар аҳди Сосониён чаҳорсад сол роли забони давлати сунатии империюми бузургро иҷро мекард ва имрузҳо дар байни забоншиносон чун забони паҳлавӣ шинохта мешавад, сарчашма гирифта дар садсолаҳойи ҳастум ва нуҳум ба вучуд омад. Аз ҳамон вақт инчониб дар таркиби лугавӣ забони форси аз калимаҳойи арабӣ хеле васеъ истифода карда мешавад. Ҳиссаи лексикаи аз забони арабӣ иқтибоссуда дар баъзе матнҳои насри классикӣ то 80 фоизро ташкил медиҳад. Дар забони форс классики дар давоми қарнҳойи 9-17 адабиёти бойи оламшумул эҷод карда шуд дар сарзаминҳои Осиёйи Миёна, Эрон, Афгонистон, инчунин дар Озарбойчон, Покистон ва Ҳиндустон, ки дар давраҳои гуногуни таърих забони давлатияшон форсӣ буд. Гарчанде, ки тули ин садсолаҳо забони классикӣ, яъне забони адабиёт тағйири зиёде надид ва чун пештара дар тамоми олами форсизабон ягона буд, забони гуфтугӯии мардум, забони зинда ба таври интенсивӣ дигаргуниҳои нав мепазируфт ва аз забони адабӣ торафт дур мешуд. Ба замми ин дар натичаи ба миён омадани фарқиятҳои намоён дар инкисофи сиёсӣ, динӣ ва иҷтимоии кишварҳои олами форсизабон, хусусан баъд аз қарни пурошӯби 16-ум дар байни шеваҳои ҳам адабӣ, ҳам гуфтугӯии минтақаҳои гуногун номонандиҳои чиддие пайдо гаштанд. Оддӣ карда гӯем, забони ҳар як давлат роҳи инкисофи хешро пеш гирифт. Ҳамин тавр, аз асри шонздаҳ сар карда метавон дар бораи забони тоҷикӣ чун мафҳуми илмӣ сухан гуфт. Ба ин маром забони тоҷикиро забони аҳолии форсизабони Осиёи Миёна аз садсолаи XVI-ум минбаъд донистан ҷоиз аст. Аммо мисли он ҳоле ки дар боло ёдовараш шудем, дар дохили худи забони тоҷикӣ низ фарқиятҳо арзи ҳастӣ кардан гирифтанд ва ба ин минвол ба асри XIX омада ҳам байни забони адабиёту забони омма, ҳам байни лаҳчаҳои маҳалҳои гуногун фарқияти бузурге ба миён омад. Ҳанӯз ҳамон вақт маорифпарвари Бухоро Аҳмади Дониш кӯшиш ба харҷ дод, то забони адабиро оммафаҳм ва аз ибораҳои душвору такаллуфомез барӣ гардонад. Лекин кори асосиро дар самти ба роҳ мондани меъёри ягонаи забон дар айёми Шӯравӣ олимон ва адибони тоҷик бо сарварии Садриддин Айнӣ анчом доданд. Ҳамчун асоси забони адабӣ забони классикии асрҳои XVI-XIX бидуни арабизмҳои душворфаҳми он гирифта шуд, валекин сохти грамматикӣ ва лексикаи забони навбунёди тоҷикиро шеваи мардуми тоҷикзабони водии Зарафшон, аз ҷумла Бухорову Самарқанд ташкил дод. Далели ин қарори забоншиносони онвақтаи тоҷик он буд, ки дар ин минтақа тоҷик нисбатан асил ва тоза боқӣ мондааст. Дар ин забон, яъне забони расман тоҷикӣ, дар солҳои Шӯравӣ адабиёти бисёр интишор гардид ва забони тоҷикӣ нашъунамо ёфт. Дар асри ҷаҳонишавӣ форсӣ, дарӣ ва тоҷикӣ ба ҳам наздик шуда истодаанд ва дар оянда метавон гуфт, ки ин се шоха боз як забони умумро ифода кунанд ва барои 222 миллион порсигӯ забони ҳаставӣ қарор гирад.

Ба қавли андешамандони тоҷик нахустин шеъри нави форсӣ дар Осиёи Миёна ба воситаи шоир, нависанда ва муборизи настӯҳи роҳи озодии тоҷикон Садриддин Айнӣ суруда шудааст. С. Айнӣ ин шеърро дар соли 1918 суруда аст. Аз соли 1930, бештар ба мадҳи низоми коммунистӣ мепардозад. Шоироне чун Мирзо Турсунзода, Муҳаммадҷон Раҳимӣ, Нодир Шанбезода, Муҳиддин Аминзода, Мирсаид Миршакар, Боқи Раҳимзода ва дигарон мазомине чун ҷанги меҳанӣ алайҳи Олмони нозӣ, васфи ҳизби коммунисти Шуравӣ, ситоиши миллати бузурги рус, пролетариат ва ҳамбастагии хурдамиллиятҳои шуравии собиқро ба мазомини аслии шеъри худ табдил месозанд. Дар ин давра шеъри тоҷик ба шиддат идиулужизада аст ва дар хидмати сиёсатҳои давлати Шуравӣ ва ҳизби коммунист. Дар ҳамин давра аст, ки хати форсӣ ба хати лотинӣ табдил шуда ва шеъри тоҷикон аз баданаи бузурги шеъри форсӣ ҷудо мешавад. Ин вазъ то соли 1960 мелодӣ тадовум меёбад ва аз ин сол то соли 1985, ки марҳалаи саввуми шеъри муосири тоҷик шурӯъ мешавад идома меёбад. Миёнаи солҳои 1960 то 1985 давраи таҳаррукоти ҷадид ва зуҳӯри андешаҳои нав дар шеъри тоҷик аст. Ин замон аз по ба арсаи сухан гузоштани устод Муъмин Қаноат, ки ба Нимои Миёнрудон маъруф аст, шурӯъ мешавад. Гуфтанист шеъри форсӣ дар Осиёи Миёна бавижа Тоҷикистон дар ҳеч даврае ба ин андоза ба рукуд мувоҷеҳ нагардида буд. Ҳатман маърӯф аст, ки уламо, шуаро ва рушанфикрони тоҷик дар ҷамъи хонаводаҳояшон ба забони русӣ суҳбат мекарданд ва инро навъе престижи иҷтимоӣ медонистанд. Дар ҳамин давра аст, ки сиёсати мадании ҳизби коммунист, ки ҳадафи он идғоми тамоми арзишҳои фарҳангии миллатҳои кучактар дар даруни фарҳангу забони русӣ, дар ҳоли иҷро аст. Дар ҳамин овони ҳасрат аст, ки чанд ҷавон вориди маърака мешаванд ва масири ҷадиде барои таърих, забон ва фарҳангашон хилофи ҷараёни вайронгари мавҷуд эҷод мекунанд. Инон иборатанд аз устод Муъмин Қаноат, ки оғозгари ин раванд аст, устод Бозор Собир ва устод Лоиқ Шералӣ ба дунболи ӯ. Инон нахустин касонеанд, ки дар пайкари мурда ва берӯҳи шеъри тоҷик рӯҳи тоза медаманд ва барои мардуме, ки дар сарошеби суқут дар аъмоқи фарҳанги бегонаанд, умед эҷод мекунанд. Устод Муъмин Қаноат дар ҷавоби ононе, ки забони воҳиди форсиро ба се ном мехонанд ва дар ин номгузориҳо нияти сӯъ доранд, мегӯяд:

Форсӣ гӯӣ дарӣ гӯӣ варо Ҳар чи мегӯӣ бигӯ Лафзи хуби дилбарӣ гӯӣ варо Ҳар чи мегӯӣ бигӯ. Баҳри ман танҳо забони модарист Ҳамчу шири модар аст. Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест, нест Чунки меҳри модар аст. Муъмин Қаноат

Устод Муъмин Қаноат дар ашъор ва достонҳои дигаре чун достони “Тоҷикистон исми ман” ба дифоъ аз фарҳангу таърихи дурахшони миллати хеш мепардозад.

Устод Бозор Собир низ эътирози худро дар баробари вазъи мавҷуд бо мавзӯи забон баён мекунад. Шеъри забони модарии ӯ баёнгари таърихи дардноки миллати тоҷик аст.

Ҳар чи ӯ аз моли дунё дошт, дод Хиттаи Балху Бухоро дошт, дод Суннати волову девон дошт, дод Тахти Сомон дошт дод. Душмани донишгадояш дониши Сино гирифт, Душмани бесуннаташ девони Мавлоно гирифт. Душмани санъатфурӯшаш санъати Беҳзод бурд, Душмани бехонааш дар хонаи ӯ ҷо гирифт. Бозор Собир

Ё устод Лоиқ дар шеъри “Забони модари” мегӯяд:

Ҳар ки дорад дар ҷаҳон гумкардае Дар замину осмон гумкардае Ин нишон гумкадаеву дигаре Хештанро бенишон гумкардае Бок не гар доварӣ гум кардааст, Ё умеди сарварӣ гум кардааст Заҳр бодо шири модар бар касе, К- ӯ забони модарӣ гум кардааст. Лоиқ Шералӣ

Ба ҳамин тартиб, то соли 1989 мелодӣ ба ғайр аз ҳизби Коммунист ҳизби игаре ҳақи мавҷудият надошт то ин ки тоҷикҳо дар соли 1989 дар як ҷунбиши мадании худҷӯши мардуми ҳукуматро водоштанд, ки забони форсии тоҷики ба унвони забони расмӣ шинохта шавад. Бар ҳамин поя аввалин Қонуни забони форсии тоҷикӣ дар ҳамин сол ба татствиб расид ва мардум муштоқона даста- даста ва гурӯҳ-гурӯҳ бо ташкили клосҳои давлатӣ ва хусусӣ ба омӯзиши хати форсӣ пардохтанд, аммо ҷанги дохилии солҳои 1992—1997 ин равандро мутаваққиф сохт.

Фарқиятҳои гӯишии Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон

Забони адабии тоҷикӣ аз ҷиҳати фонетикӣ ва луғавӣ байни ин оилаи сегона ҳам ба форсии классикӣ ва ҳам ба паҳлавӣ аз ҳама бештар наздикӣ дорад. Яъне, забони тоҷикӣ қадимтар аст албата ки тамоми ин забонан аз форсии омада анд, фонетика (дар ин ҷо кобулӣ ба тоҷикӣ наздиктар аст) ва таркиби луғавии он дар тӯли асрҳо дигар нашуда ва бинобарин архаикӣ мондааст. Ҳол он ки тарзи талаффузи эрониҳо барои гӯши тоҷикон ва афғонистониҳо бегона мерасад, чунки модернтар ва мулоимтар аст. Иборасозӣ, тарзи ҷумлабандӣ ва услуби тоҷикон то ҳудуде дигар аст. Дар натиҷаи ҳамзистии мардуми тоҷик бо мардуми хиндзабон, хусусан бо халқи Эрон дар тӯли асрҳо, ба забони тоҷикии гуфтугӯӣ ва лаҳҷаҳои он зиёдтар калимаҳои баромадашон эронӣ ворид гаштаанд. Баръакс фоизи лексикаи арабӣ на дар гӯиши Тоҷикистон, балки дар гӯишҳои Эрон ва Афғонистон, яъне забонҳои давлатҳои исломӣ баландтар аст. Ҳам ба тоҷикии адабӣ, ҳам ба тоҷикии гуфтугуӣ муддати шаст-ҳафтод соли охир забони русӣ таъсири бузург расонидааст ва расонида истодааст. Ҳамин тавр, калимаҳои байналмилалиро гӯиши Тоҷикистон аз русӣ иқтибос карда меояд то ҳанӯз, дар ҳоле ки теҳронӣ аз фаронсавӣ ва инглисӣ ва кобулиҳо аз инглисӣ истифода мекунанд. Рост аст, ки имрӯзҳо метавон дар матбуот ва телевизиони Тоҷикистон ба шакли фаронсавӣ-теҳронии калимаҳои хориҷӣ дучор омад, ки ба ҷойи тарзи пешинаи навишти русӣ навишти онҳо корбаст карда мешаванд, масалан конфронс ба ҷойи конферентсия. Вале ҷиддитарин фарқияти гӯиши тоҷикиро аз кобулию теҳронӣ дар грамматика пайхас мекунем. Чунин шаклҳо мисли "рафта истодаам; падарама ҷойи корасон"-тоҷикон ё "дорам мирам, исмиш Фирийдун ҳастиш"-и эрониҳо байни ҳамдигари онҳо фаҳмо нестанд. Ва албатта, наметавон қайд накард ин нуктаро, ки тамоми адабиёти форсии классикӣ ба хатти форсӣ навишта шуда ва ин хат то ҳануз дар Эрону Афгонистон ҷорӣ аст, миллати тоҷик бошад, аз сабабҳои сиёсӣ ду бор тайи 80 соли охир алифбояшро дигар кард, аввал аз ҳуруфи форсӣ ба лотинӣ, баъд ба кириллик гузашт. Ин яке аз омилҳои асосиест, ки ин гӯишҳоро боз ҳам аз якдигар дуртар сохтааст.

Номҳои ҳайвонот

Стандартҳои транслитератсия

Қоидаҳои гуногуни транслитератсияи забони тоҷикӣ:

Кирилликӣ	ISO 9 (1995) 1	KNAB (1981) 2	WWS (1996) 3	ALA-LC 4	Allworth 5	BGN/PCGN 6
А а	a	a	a	a	a	a
Б б	b	b	b	b	b	b
В в	v	v	v	v	v	v
Г г	g	g	g	g	g	g
Ғ ғ	ƣ	gh	gh	ḡ	gh	gh
Д д	d	d	d	d	d	d
Е е	e	e, ye	e	e	ye‐, ‐e‐	e
Ё ё	jo	yo	ë	ë	yo	yo
Ж ж	ž	zh	zh	ž	zh	zh
З з	z	z	z	z	z	z
И и	i	i	i	i	i	i
Ӣ ӣ	ī	ī	ī	ī	ī	í
Й й	j	y	ĭ	j	y	y
К к	k	k	k	k	k	k
Қ қ	ķ	q	q	ķ	q	q
Л л	l	l	l	l	l	l
М м	m	m	m	m	m	m
Н н	n	n	n	n	n	n
О о	o	o	o	o	o	o
П п	p	p	p	p	p	p
Р р	r	r	r	r	r	r
С с	s	s	s	s	s	s
Т т	t	t	t	t	t	t
У ӯ	u	u	u	u	u	u
Ӯ ӯ	ū	ū	ū	ū	ū	ŭ
Ф ф	f	f	f	f	f	f
Х х	h	kh	kh	x	kh	kh
Ҳ ҳ	ḩ	h	ḩ	x	h	h
Ч ч	c	ch	ch	č	ch	ch
Ҷ ҷ	ç	j	j	č̦	j	j
Ш ш	š	sh	sh	š	sh	sh
Ъ ъ	'	'	'	'	»	'
Э э	è	è, e	ė	è	e	ė
Ю ю	ju	yu	i͡u	ju	yu	yu
Я я	ja	ya	i͡a	ja	ya	ya

Хешовандии забонӣ

Забони тоҷикӣ	моҳ	нав	модар	хоҳар	шаб	бинӣ	се	сиёҳ	сурх	зард	сабз	гург
Дигар Забонҳои Ҳинду-Аврупоӣ
Забони форсӣ	mâh	now	mâdar	xâhar	šab	bini	se	siyâh	sorx	zard	sabz	gorg
Забони мозандаронӣ	mâ/munek	now	mâr	xâxer	šo	feni	se	siyu	serx	zard	savz	verg
Забони толишӣ	манг	нуй	моâ	һовâ	шâв	выни	се	сийо	сы	зард	һавз	нечи, варг
Забони пушту	myāsht	nəvay	mōr	khōr	shpa	pōza	dre	tōr	sur	zhaṛ	shin	lewa
Забони осетинӣ	мæй	нæуæг	мад	хо	æхсæв	фындз	æртæ	сау	сырх	бур	цъæх	бирæгъ
Забони урду	māh / māheena	nayā	mā / walda	behn	rāt	nāk	tīn	siah / kālā	surkh / lāl	pīlā	sabz / harā	bheyrya
Забони ҳиндӣ	mās	nayā	mātā	bahin	rāt	nāk	tīn	kālā / shyam	lāl	pīlā	harā	bik
Забони русӣ	месяц	новый	мать	сестра	ночь	нос	три	чёрный	красный	жёлтый	зелёный	волк
Забони сербӣ	месец	ново	мајка	сестра	ноћ	нос	три	црно	црвено	жуто	зелено	вук
Забони англисӣ	month	new	mother	sister	night	nose	three	black	red	yellow	green	wolf
Забони даниягӣ	måned	ny	moder	søster	nat	næse	tre	sort	rød	gul	grøn	ulv
Забони арманӣ	amis	nor	mayr	quyr	gisher	qit	erek'	sev	karmir	deghin	kanach	gayl
Забони лотинӣ	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	āter, niger	ruber	flāvus, gilvus	viridis	lupus
Забони фаронсавӣ	mois	nouveau	mère	soeur	nuit	nez	trois	noir	rouge	jaune	vert	loup
Забони итолиёӣ	mese	nuovo	madre	sorella	notte	naso	tre	nero	rosso	giallo	verde	lupo
Забони олмонӣ	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	schwarz	rot	gelb	grün	Wolf
Забони португалӣ	mês	novo	mãe	irmã	noite	nariz	três	negro	vermelho	amarelo	verde	lobo
Забони испанӣ	mes	nuevo	madre	hermana	noche	nariz	tres	negro	rojo	amarillo	verde	lobo
Забони каталанӣ	mes	nou	mare	germana	nit	nas	tres	negre	roig / vermell	groc	verd	llop
Забони руминӣ	luna	nou/noi	mamă	soră	noapte	nas	trei	negru	roşu	galben	verde	lup
Забони чехӣ	měsíc	nové	matka	sestra	noc	nos	tři	černý	červený	žlutý	zelený	vlk
Забони кимрӣ (زبان ولزی)	mis	newydd	mam	chwaer	nos	trwyn	tri	du (/di/)	coch, rhudd	melyn	gwyrdd, glas	blaidd
Забони лаҳистонӣ	miesiąc	nowy	matka	siostra	noc	nos	trzy	czarny	czerwony	żółty	zielony	wilk
Забони латишӣ	mēnesis	jauns	māte	māsa	nakts	deguns	trīs	melns	sarkans	dzeltens	zaļš	vilks
Забони литвонӣ	mėnuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	juoda	raudona	geltona	žalias	vilkas
Забони украинӣ	місяць	новий	мати	сестра	ніч	ніс	три	чорний	червоний	жовтий	зелений	вовк
Забони белорусӣ	месяц	новы	маці	сястра	ноч	нос	тры	чорны	чырвоны	жоӯты	зялёны	воӯк

Шеър дар васфи забони тоҷикӣ

Қанд ҷӯйи, панд ҷӯйи эй ҷаноб,

Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ,

Бекарон баҳрест, гавҳар беҳисоб,

Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ.

Порсӣ гӯйи, дарӣ гӯйи варо,

Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.

Лафзи ишқу дилбари гӯйи варо,

Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.

Баҳри ман танҳо забони модарист

Ҳамчу меҳри модар аст.

Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест, нест,

Чунки шири модар аст.

З-ин сабаб чун шӯхиҳои дилбарам

Дӯст медорам варо,

Чун навозишҳои гарми модарам

Дӯст медорам варо.

— Муъмин Қаноат БА ҲАВОДОРИ ЗАБОНИ ТОҶИКӢ

Пайвандҳо

• Қонуни забон қабул шуд (Радиои Озодӣ дастраси 2 октябр соли 2009)
• Қонуни забони тоҷикӣ Бойгонӣ шудааст 7 Январ 2007  сол.
• Би-Би-Си Форсӣ - Хамоиши забон дар Тоҷикистон
• Рӯзи ҷашни забони тоҷикӣ тағйир ёфт (Радиои Озодӣ дастраси 2 июни соли 2010)
• Луғати тоҷикӣ-русӣ Бойгонӣ шудааст 7 августи 2012  сол.
• Луғати тоҷикӣ-русӣ Бойгонӣ шудааст 19 апрели 2015  сол.
• Луғати русӣ-тоҷикӣ Бойгонӣ шудааст 25 июни 2012  сол.
• Луғати русӣ-тоҷикӣ Бойгонӣ шудааст 19 апрели 2015  сол.

Ҳамчунин нигаред

Пайвандҳо/Links

• [Other collections of Tajik phrases] Дигар гурӯҳои ибораҳои тоҷикӣ
• Китобҳои тоҷикӣ
• ибораҳои тоҷикӣ
• ибораҳои тоҷикӣ
• ибораҳои тоҷикӣ Бойгонӣ шудааст 5 марти 2018  сол.
• ибораҳои муосири тоҷикӣ Бойгонӣ шудааст 3 августи 2019  сол.
• Лӯғати ибораҳои муосири тоҷикӣ
• Тоҷикии муосир

Эзоҳ

Викианбор маводҳои вобаста ба мавзӯи

Забони тоҷикӣ дорад