Ғазнавиён

Ғазнавиён (форсӣ: غزنویان‎) — сулолаи ҳукмрон, ки баъди фурӯ­пошии давлати Сомониён дар Хуросон, бахше аз Мова­роуннаҳр, Эрони Марказӣ ва шимоли Ҳиндустон ҳуку­мат доштанд (999–1186). Пойтахташ – ш. Ғазна (номи сулола низ аз ҳамин ҷост).

Ғазнавиён
Таърихи таъсис	962
Бунёнгузор	Сабуктегин[d] ва Алптегин
Кишвар	Давлати Ғазнавиён

‌Таърих

Баъди вафоти Абдулмалик ибни Нӯҳ (954–61) ғулом ва сипаҳсолори Сомониён Алптегин аз итоати Сомониён сарпечӣ карда, ба сулолаи Ғазнавиён асос гузошт (961). Домод ва ҷонишини Алптегин – Сабуктегин муддате пас аз даргузашти ӯ ба итоати Сомониён даромада, то охири умр (997) ба амирони сомонӣ тобеъ буд. Дар аҳди Сабуктегин қаламрави ҳуку­мати Ғазнавиён то Зобулистон, Кобул ва бахше аз Ҳиндустон гус­тариш ёфт.

Таъсиси давлат

Муассиси давлати мустақили Ғазнавиён писари Сабуктегин – Маҳ­муди Ғазнавӣ (999–1030) зери шиори ға­завот сиёсати истилогаронаро пеш гирифта, қаламрави Ғазнавиён-ро васеъ намуд: мулкҳои мусулмоннишини Сиистон (1002), Хоразм (1017), Рай (1029) низ бо баҳонаи саркӯб намудани қар­ма­тиҳо иш­ғол шуданд. Давлати Ғазнавиён дар аҳди Маҳмуди Ғаз­навӣ ба ав­ҷи тараққиёт расида, мулкҳои зиёде, аз қа­били Хоразм, Сис­тон, Зобулистон, Синд, Чағо­ниён, Хатлон, Қу­бодиён, Тирмиз, Қус­дор, Мукрон, Волиш­тон, Кай­­конон, Рай, Ҷи­бол, Исфа­ҳон, Ҳулвон, Гур­гон ва Табаристон ба қалам­ра­ви он дохил шуданд.

Фатҳи Ҳинд

Лашкаркашии Ғазнавиён ба Ҳин­дус­тон аз аҳди ҳукм­ро­нии Са­бук­тегин оғоз шу­да, дар на­тиҷаи тох­ту­тоз­ҳои баъдӣ онҳо мулк­ҳои Вай­­ҳинд (1001), Бҳа­тинда (1004), Нараянпур (1009), Таҳан­е­ш­вар (1014), Қан­нуҷ (1018), Ко­лин­ҷар (1022), Суманот (1025), Ҳонсию Сун­пат (1036) ва шаҳ­ру қалъаҳои дигарро иш­ғол карда, сар­ватҳои фаровон ба даст оварданд. Ба даст­гоҳу идораи мулк­ҳои ҳиндус­тонии Ғазнавиён амир (сардорони низомӣ ё шоҳ­зода­ҳо) роҳбарӣ карда, вазифаи асосиаш ҳифзи амният ва ҷам­ъоварии молиёт буд. Пас аз даргузашти Маҳмуд (1030) байни писаронаш – Масъуд (1030–40) ва Муҳам­мад барои тоҷу тахт мубориза оғоз гардид. Нахуст Му­ҳаммад ба тахт нишаста, бо хиёнати гурӯҳе аз дарбориён сарнигун гардид. Аз давраи ҳукм­ронии Масъуд (1030–40) зид­ди­ятҳои дохилӣ дар дарбори Ғазнавиён оғоз гашта, қис­ми зиёди сар­дорони ни­зомӣ ва маъмурони давлатӣ (Амир Юсуф ибни Сабуктегин, си­паҳ­со­лор Арёруқ, Асағ­­таги­ни Ғо­зӣ, вазир Ҳасанак ва Ғазнавиён) ба қатл расиданд. Мас­ъуд беш­тари вақти худро ба ай­­шу нӯш ва шикор гузаронида, амал­дорони дарбор дар шаҳ­ру навоҳӣ мар­думро ғо­рат мекарданд. Хусусан бе­раҳмиҳои соҳиб­девони Хуросон Абулфазли Сурӣ ҳан­гоми ҷамъ кардани андози аҳо­лии Хуросон сабаби норозигии мардум шуд: мардуми баъзе музофоти киш­вар (Хо­разм, Рай, Табарис­тон, Синд) бо ис­тифода аз фур­сати муносиб аз итоати Ғазнавиён сарпечӣ карданд.

Вазъи иҷтимоӣ

Сиёсати дохилии Ғазнавиён бо пуштибонии се табақа: кормандони дастгоҳи бюрократӣ, низомиён ва ашрофи заминдору рӯҳониён амалӣ карда мешуд. Хонадонҳои маъруфи аш­рофзодагони тоҷиктабор – Микоилиён, Маймандиҳо дар дарбори Ғазнавиён вазифаҳои муҳимми давлатиро ба уҳда дош­танд. Сарфармондеҳони низомӣ аксаран аз миёни ғу­ло­мо­ни турк баргузида шу­да, дар татбиқи сиёсати до­хи­лӣ нақ­ши асосӣ дош­танд. Сипаҳсолорони маш­ҳури за­мо­ни Маҳ­муд ва Масъуд – Наср, Юсуф, Олтунтош, Арё­руқ, Бағ­туғ­дӣ, Субошӣ буданд. Хо­на­дон­ҳои рӯҳо­ни­ё­ни маъруфи замо­ни сомонӣ ва ғазнавӣ: Таббониён, Соидиён, Бу­лониён дар таҳ­ки­ми муносибатҳои ҷамъиятӣ нақши му­ҳим доштанд. Дар заминаи таассуби мазҳабии Ғазнавиён тадри­ҷан авзои иҷти­моии ҷомеа мураккаб гардида, баъ­зе афроди баландмартаба, сарватманд ва донишманди ҳам­за­мо­ни Маҳмуд ва Масъуд ба гуноҳи қарматӣ ё бо­тинӣ ба қатл расонда шу­данд. Вазъи омма низ чандон хуб набуд: ҷангҳои дои­мӣ, тохтутозҳои бардавом, сиёсати молиявии Ғазнавиён аҳ­во­ли оммаро ба танг овард. Хусусан бар асари хушксолии со­ли 1011 дар Хуросон мардуми зиёде талаф шуданд.

Сохтори идорӣ ва маъмурӣ

Низоми идории давлати Ғазнавиён дар асоси суннатҳои дар­го­ҳу девони Сомониён ташкил ёфта буд. Сарвари кишварро «амир» меномиданд, вале дарбориёну шоирони мад­доҳ ун­вони «султон»-ро истифода бурда, тадриҷан унвони дув­вумӣ маъмул гардид. Даргоҳ дастгоҳи содиркунандаи фар­монҳои султон буда, роҳбари он Ҳоҷиби бузург буд. Ҳо­ҷи­би бузург бо ҳамдастии ҳоҷибон ва кормандони дигар: на­дим, қаввол, пардадор, соқӣ, шаробдор, ҷомадор, мут­риб, табиб, шоир, охурсолор, оғоҷӣ, фаррош ва Ғазнавиён низом ва фаъолияти кории даргоҳро таъмин мекард. Дар давраи Ғазнавиён шумораи девонҳо ба 7 адад мерасид, ки дар осо­ри таъ­рихӣ бо номи девонҳои вазорат, арз, рисолат, истифо ё муставфӣ, иш­роф ё мушриф, барид, қазо ва ваколат ёд мешаванд.

Сиккаҳои Ғазнавиён

Дар замони Ғазнавиён динорҳои тилоӣ ва дирҳам ба муомилот бароварда мешуд, ки маъмултарин онҳо бо номи ҳарейва дар ш. Ҳирот зарб меёфт. Навиштаҷот ва вазни сиккаҳои Ғазнавиён вобаста ба таърихи бароришашон тағйир меёфт: дар рӯи сиккаҳои Сабуктегину Маҳмуд исми Худованд ё ояте аз Қуръон, дар пушташон исми халифа, амири сомонӣ (Нӯҳ ибни Мансур), Сабуктегин ё Маҳмуд сабт ёфта буд (сол­ҳои барориш 994–999). Дар баъзе сиккаҳои Маҳмуд ва Масъуд исми халифаҳои аббосӣ (Қодир ва Қосим) сабт ёфта (солҳои барориш: 1002–25, 1030–36), қисми дигарашон бидуни номи халифа сикка зада шудаанд (1026–30, 1036–40). Теъдоде аз сиккаҳои Ғазнавиён дар ҳудуди вилояти Хат­лони Тоҷикистон низ дарёфт шудаанд.

Сиёсати хориҷӣ

Сиёсати хориҷии Ғазнавиён дар ҳамоҳангӣ бо дарбори хилофати Бағдод амалӣ шуда, бо ин васила тадриҷан таъсири забони арабӣ афзун гардид. Аббосиён аз лашкаркашиҳои Ғазнавиён ба самти Ҳинд ҷонибдорӣ карда, ба Маҳмуд лақабу ун­вонҳои зиёде, аз қа­би­ли «Яминуддавла», «Каҳфулис­лом» ва «Низомуд­дин»­-ро ато карданд. Ғазнавиён дар ра­қобати ми­ёни хи­лофати Бағдод ва Фо­тимиён аз Аббосиён пуш­тибонӣ намуда, боре ба хотири нишон додани са­до­қати худ сафири Фотимиёнро ба қатл расонида буданд.

Муносибати Ғазнавиён бо Қарохониён ҳа­нӯз қабл аз таназзули давлати Сомониён истиқрор ёфта буд, ки дар ин хусус но­мае аз ҷониби хони қарахонӣ ба Сабуктегин маълум аст. Дар он амалиёти муштараки сарнигунсозии ами­рони со­мо­нӣ тарҳрезӣ шуда буд. Баъди фу­рӯ­пошии ҳукумати Со­мониён Элакхони Наср Маҳмуди Ғазнавиро ба муносибати дарёфти ҳукумати Хуросон таб­рик намуда, тибқи аҳдно­маи ҷонибҳо рӯди Ому марзи байни Ғазнавиён ва Қарохо­ни­ён муайян гардид. Баъди лаш­каркашии Маҳмуд ба Мул­тон Илак­хони Наср бар хилофи аҳдномаи ҷонибҳо амал карда, баъзе мулкҳои зер­тобеи Ғазнавиён-ро дар Ху­росон ишғол намуд. Нахустин бар­хӯр­ди ҷиддии Ғазнавиён ва Қа­ро­­хониён дар наздикии Балх ит­ти­фоқ афтода (1008), бо ғала­баи Ғазнавиён анҷом ёфт. Баъди му­ҳо­рибаи мазкур нуфузи Ғазнавиён дар минтақа устувор шуда, ихтилофи миёни бародарон Элак­хон ва Туғонхон бо дахолати Маҳмуди Ғазнавӣ ҳаллу фасл гашт ва Қарохониён ба лаш­каркашии сипоҳи ғаз­на­вӣ ба Хоразм муқобилат накарданд. Бо гуфтушуниди Маҳ­муд ва Қа­дар­хони қаро­хо­нӣ дар Са­мар­қанд (1025) муносибати ҷо­нибҳо бо пай­ванд­ҳои хонаводагӣ устувор гардид, аз ҷумла духтари Маҳ­муд ба Яғотагини қарохонӣ ва духтарони Қадархон ба ақди никоҳи фарзандони Маҳ­муд – Мас­ъуд ва Муҳам­мад даромаданд. Баъди фавти Маҳмуд Масъу­ди Ғазнавӣ хилофи ваъдааш ба Алитегин (дар сурати ёрӣ расонидан дар муборизаи зидди бародараш – Му­­ҳам­мад ба Қаро­хо­ниён бахшидани вилояти Хат­лон) рафтор карда, Хо­разм­шоҳ Олтунтошро ба­рои забти Бухоро равона кард. Алитегин баъди шикастхӯрӣ ва таъ­қи­бо­ти зиёд, ахиран Олтунтошро дар муҳорибаи назди Да­бусия шикаст до­да, бо Ғазнавиён аҳдномаи дӯстӣ баст. Баъдан Қа­ро­хониён бо ро­ҳи пинҳонӣ Салҷуқиёнро ба муборизаи зид­ди Ғазнавиён таб­лиғ мекарданд.

Муносибати Ғазнавиён дар ғарб бо Бувайҳиён чандон дӯстона набуд. Дар аҳди Маҳмуди Ғазнавӣ бо мақсади барқарор кар­дани муносибатҳои дӯстона ҳайати намояндагони Ғазнавиён ба дар­бори Баҳоуддавла ва Султонуддавла фиристода шуд, то дар вақти тохтутоз ба Ҳинд Бувайҳиён дар Хуросон му­ш­ки­ле эҷод накунанд. Сипас, волии Рай Сайидахотун бо ҷавоби рад ба номаи Маҳмуд мустақилии Бу­вай­ҳиёнро дар баробари дарбори Ғазна ҳифз кард. Баъди фавти Сайи­дахотун (1028) Рай ба қа­лам­рави Ғазнавиён ҳамроҳ карда шуд. Дар аҳди Масъуд низ тохтутоз ба қаламрави Бувайҳиён идо­ма ёфта, Кирмонро муваққатан Ғазнавиён ишғол карданд (1333–34). Зиддияти дарбори Ғазна бо яке аз амирони бу­вайҳӣ – Абуҷаъфар Му­ҳам­мад (писари Коку) то охири ҳу­кумати Ғазнавиён идома дошт.

Муносибати Ғазнавиён бо Зиёриён то давраи фавти Вушмгир ибни Зиёр дӯстона буд. Маҳмуд дар ибтидо аз даъвои ҷо­нишинии Доро ибни Қобус, ки дар давраи ҳукмронии падараш ба дарбори Ғазнавиён паноҳ бурда буд, пуштибонӣ мекард, ва­ле баъди ба сари қудрат омадани Манучеҳр (1013–32) аморати ӯро ба расмият шинохт. Манучеҳр баъди изди­воҷ бо духтари Маҳмуд якчанд бор сипоҳи Зиёриёнро ба ёрии Ғазнавиён фиристод. Зиёриён аз давраи ҳукм­ро­нии Ману­чеҳр мустақилии худро дар баробари Ғазнавиён аз даст доданд.

Ҷангҳо бо Салҷуқиён

Муносибати Ғазнавиён дар шимол бо Салҷуқиён аз давраи Маҳ­муд ба роҳ монда шуд. Маҳмуди Ғазнавӣ баъди ҳабси пеш­вои Салҷуқиён – Исроил ибни Салҷуқ беш аз 4 ҳазор хона­водаи туркманро бар хилофи раъйи аҳли дарбор дар Ху­росон сокин намуд. Пас аз марги Маҳмуд туркманҳо бо истифода аз зиддияту ихтилофи дарбори Ғазнавиён даст ба сар­ка­шӣ ва ғорати мардуми Хуросон заданд. Салҷуқиён баъди якчанд задухӯрд (1037–39), ниҳоят лашкари султон Масъуд­ро дар саҳрои Дан­до­нақон (23 майи 1040) торумор карда, ба салтанати чилсолаи Ғазнавиён дар Хуросон хотима доданд. Масъуд пас аз шикасти Дан­донақон ҳан­гоми сафари Ҳиндустон аз ҷониби ғуло­мо­наш ғорат ва дастгир шуда, бародараш Му­­ҳаммад ба тахт нишаст. Баъди қатли Масъуд аз ҷо­ниби писарони Му­ҳаммад, писараш Мавдуд (1041–49) дар муҳорибаи назди Данпур лашкари Муҳам­мад ва фарзандонашро шикаст дода, ба тахт нишаст. Мав­дуд баъди нокомӣ дар муборизаи зидди Сал­ҷу­қиён бо он­ҳо робитаи хешовандӣ бар­қарор карда, духтари Чағ­ри­бек­ро ба ақди никоҳ даровард. Пас аз Мавдуд, писари дигари Масъуд – Алӣ (1049–1051) бар тахт нишаст, вале дар на­тиҷаи табаддулоти Абдуррашид ибни Маҳмуд (1051–1053) сарнигун гардид. Абдуррашид баъди мубо­ризаҳои тӯ­ло­нӣ бо Салҷуқиён аз ҷо­ни­би яке аз сарлашкаронаш – Туғ­рал ба қатл раси­да, Ғазнавиён му­вақ­қатан аз ҳуку­мат маҳрум гаштанд. Баъди кушташавии Туғрал Ғазнавиён бо сарварии Фаррухзод ибни Мас­ъуд (ҳукм­ронӣ 1053–59) бори дигар тах­ти меросии худро соҳиб шуданд. Ихтилофоти Ғазнавиён бо Сал­ҷу­қи­ён дар замони ҳукм­ронии Сул­тон Иброҳим (1059–99) аз нав оғоз гардида, баъдан бо из­дивоҷи Масъуди III (1099–1115) бо духтари Маликшоҳи Салҷуқӣ дар­гириҳои ҷо­нибҳо муваққатан хо­тима ёфтанд. Иброҳими Ғазнавӣ аз ихтилофоти дохилии хонадони Салчуқиён истифода бурда, баъзе мулкҳои собиқи Ғазнавиён – Кундуз, Вал­во­лиҷ, Толи­қон ва вилояти Тахористону Бадахшонро бори ди­гар иш­ғол намуд.

Таназзули давлат

Таназзули давлати Ғазнавиён Дар поёни салтанати Масъуди III (1099–1115) ва кашмакашҳои дохилии миёни бародарон Шерзод (1115), Малик Арслон (1115–1118) ва Баҳ­ром­шоҳ (1118–1152) суботи сиёсӣ дар давлати Ғазнавиён аз байн рафт. Дар давраи шиддати муборизаҳои дохилӣ султон Сан­ҷари Салҷуқӣ бо мақсади пуштибонии Баҳромшоҳ ба Ғаз­на лашкар кашида, ниҳоят Малик Арслонро аз тахт сар­ни­гун кард (1118). Аз давраи ҳукмронии Баҳромшоҳ робитаи Ғазнавиён бо Ғуриён низ мураккаб гардид. Баҳромшоҳ пас аз чанд мубориза ва шикаст ахиран бар Ғуриён пирӯз гашта (1149), амири Ғур Сайфуддинро ба қатл расонд. Амири Ғу­риён Алоуддин барои қасоси бародари худ ба Ғазнин лашкар кашида, пойтахти Ғазнавиён-ро оташ зад. Охирин намо­ян­да­гони хонадони Ғазнавиён Хус­рав­шоҳ (1152–1160) ва Хусравмалик (1160–1186) зери фишору таъ­­қиби Ғуриён пойтахти Ғазнавиён-ро ба Лоҳур интиқол до­данд. Баъди ишғоли Ло­ҳур аз ҷо­ниби Ғиёсуддини Ғурӣ (1186) охирин султони ғазнавӣ Хусравмалик (1160–1187) ба асорат афтода, дар Фирӯзкӯҳ ба қатл расид. Ҳамин тавр, салтанати 224-солаи Ғазнавиён ба поён расида, ба ҷои он давлати тоҷикбунёди Ғуриён ба арсаи таърих омад.

Илм ва фарҳанг

Илм ва фарҳанг дар замони Ғазнавиён Бо вуҷуди тох­ту­тоз­ҳои ни­зомӣ Ғазнавиён ба сохтмон ва ташкили марказҳои фар­ҳангӣ та­­ваҷҷуҳи хосса доштанд. Дар замони Ғазнавиён биноҳо ва кӯшк­ҳои зиёде дар пайравии сабки меъмории давраи со­монӣ дар Ғазнин, Балх, Нишопур, Марв, Ҳирот, Буст, Рай, Зузан, Ҳулбук қомат афрохтанд: кӯшкҳои Шоҳ, Маҳ­му­дӣ дар Афғоншол, Давлат, Сапед, Хоҷаи Бузург Абулаббоси Исфароинӣ дар деҳаи Оҳангарон (Ғазнин), Боғи Ад­но­нӣ (Ҳирот), Дари Абдулаъло (Балх), Ҳасанак (Нишопур), Даш­ти Лангон (Буст). Ба қавли Байҳақӣ, сохтмони кӯшки Мас­ъудӣ дар тӯли сол бо маблағи зиёд анҷом ёфта буд. Мас­ҷидҳои Арӯсулфалаки Ғазнин, мас­ҷиди ҷомеи Нишопур, масҷидҳои Балх, Деҳистон (Маш­ҳади Мисриён) ва Лаш­кари Бозор аз муҳимтарин осори меъмории аҳди Ғазнавиён бу­да, харобаҳои баъзе аз онҳо то имрӯз боқӣ мондаанд. Дар ш-ҳои Ғазнин, Балх, Нишопур, Ҳи­рот, Буст, Лоҳур мад­ра­саҳои бисёре амал мекарданд. Ба қавли Байҳақӣ, танҳо дар Хатлон беш аз 20 мадраса фаъолият дошт. Дар давраи Ғазнавиён оромгоҳҳои Имом Ризо дар Санободи Тӯс, Гунбади Қо­бус дар Гургон, Абусаиди Абулхайр дар Май­ҳана, мақ­ба­раи Султон Маҳмуд дар Ғаз­нин бунёд ва боз­созӣ шуданд. Ғазнавиён ба­рои нишон додани қудрат ва шу­кӯ­ҳи дарбор ба шеъру адаб таваҷҷуҳ зо­ҳир мекарданд. Зер­би­нои асосии рав­нақи адабиёти форс-тоҷик дар аҳ­ди Ғазнавиён маҳз аз ҷо­ниби донишмандони замони Сомониён, чун Рӯ­дакӣ, Дақиқӣ ва ди­гарон гузошта шуда буд, ки дар симои ворисони онҳо Фир­давсӣ, Фаррухӣ ва Унсурӣ ба камол расид. Бо вуҷуди он ки баъди таназзули давлати Сомониён ҳанӯз ҳаёти ада­бии Мова­ро­уннаҳр дар дарбори Чағо­ниён хомӯш нашуда буд, аксари шоирони минтақа баъди як муддати иртибот бо амирони маҳаллӣ ё худро ба дарбори Ғазнавиён пайвас­танд (Ма­ну­чеҳрӣ, Фаррухӣ, Лаби­бӣ), ё бо шоирони доираи адабии Ғаз­нӣ доимо дар робита буданд (Ғазоирӣ). Хусусан баъди иш­ғоли Хоразм аз ҷо­ниби Ғазнавиён аксари намояндагони ил­му адаби он ба доираи адабии Ғазнӣ пайвастанд. Дарбори Ғазнавиён дар ш-ҳои Ғазна ва баъдан Лоҳур ба доираҳои илмӣ ва адабии минтақа табдил ёфта, ба ақидаи Давлатшоҳи Са­мар­қан­дӣ, дар рикоби Султон Маҳ­муд шоирони бисёре ву­ҷуд доштанд, ки пешвои онҳо Ун­сурӣ буд. Дар замони Мас­ъуд доираи адабии замони падараш ҳарчанд нигоҳ дошта шуд ва шоирони наве ба мис­ли Зинатӣ хеле навозишҳо диданд, вале аз рӯи ишораи Манучеҳрӣ дар қасидаи «шар­ҳи шикоят» ва нигоштаи Байҳақӣ бозори фазлу адаб ва шеър касод шуда буд. Баъ­ди фавти Масъуд доираи адабии Ғаз­нӣ як муддат рӯ ба паро­кандагӣ оварда, шоироне ба мисли Ас­ҷадӣ бо умеди риз­қу рӯзӣ ба дарбори Сал­ҷу­қиён рӯ овар­данд. Сукути адабии доираи адабии Ғазнавиён дар аҳди Иб­роҳим ибни Масъуд хотима ёфт ва ба қавли Байҳақӣ баъди даъвати Абу­ҳани­фаи Искофӣ ба дарбори султон, дигар шоирон баъди ҳафт соли бетарбияту бозҷуст мондани худ дигарбора қасида гуфтанд ва сила ёфтанд.

Густариши адабиёти форсӣ дар Ҳинд

Аз нимаи дуюми асри 11 доираи адабии Лоҳур равнақ ёфта, дар ин мар­кази адабии Ғазнавиён бузургони адабиёти форс-тоҷик Абул­фа­раҷи Рунӣ, Масъуди Саъди Салмон ва дигарон ба воя расиданд. Дар шаб­ни­ши­нӣ ва базмҳои дарбории Маҳ­муд ва Масъуд шоирон ба­де­ҳатан шеър суруда, дар ин ҳозир­ҷа­во­бӣ санъа­ту ма­ҳо­рати онҳо дар назди аҳли маҷ­лис маълум мегардид. Ак­са­ри шоирони аҳди Ғазнавиён дар пай­равӣ ва таъ­сир­па­зи­рӣ аз Ру­да­кӣ шеър сурудаанд. Дар дав­раи Ғазнавиён ба ғайр аз ри­воҷи жанр­ҳои маъмули шеърӣ, ҳам­чунин жанр­ҳои нави шаҳ­ро­шӯб, ҳабсиёт, муҷобот, мусаммат, муҳо­ҷот ва Ғазнавиён пай­до шуданд. Дар назми дарбории Ғазнавиён ба осори қаҳ­ра­мо­нӣ ва асо­тирии гузаштагон, ба мисли «Шоҳнома» му­но­сибати ман­фӣ боздид шуда, шоирони за­мон Унсурӣ, Фар­рухӣ ва дигарон ситоиши амалиёти ни­зомӣ ва воқеа­ҳои хунинро дар муқобили қаҳрамонии паҳ­лавонон ва ҳу­нари хусравони гузашта беҳтар маънидод кардаанд. Шеър­ҳои мад­ҳияи пандомез чандон ба Ғазнавиён писанд набуд, аз ҷумла Мас­ъуди Ро­зӣ ба хотири шеъри мадҳияш дар васфи Мас­ъуд ба Ҳин­дус­тон бадарға шуда буд:

Мухолифони ту мӯрон буданду мор шуданд,

Барор зуд зи мӯрони моргашта димор!

Мадеҳ замоншон з-ин бешу рӯзгор мабар,

Ки аждаҳо шавад, ар рӯзгор ёбад мор!

Дар замони Ғазнавиён адибону донишмандони бисёре, ба мисли Масъуди Саъди Салмон, Хатибӣ, Абулфараҷи Рунӣ, Атои Яъ­қуб ва дигарон бо ҳар навъ туҳмату иғво таъқиб ва зин­до­нӣ шуда буданд. Намояндагони машҳури илму адаби дарбори Ғазнавиён Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайём, Му­ҳам­ма­ди Ғаззолӣ, Абулфазли Байҳақӣ, Носири Хусрави Қу­бо­диёнӣ, Абдулҳайи Гардезӣ, Унсурӣ, Фаррухӣ, Мас­ъуди Ро­зӣ, Асҷадӣ, Зайнабии Алавӣ, Манучеҳрӣ, Абу­ҳанифаи Искофӣ, Ғазоирии Розӣ, Масъуди Саъди Салмон, Абуаб­дуллоҳ Рӯзбеҳи Нукатӣ, Мухтории Ғазнавӣ, Хатибӣ, Ро­шидӣ, Уторидӣ, Баҳромӣ, Айюқӣ, Асадӣ, Зи­натӣ ва ди­га­рон дар пешрафти тамаддуни асримиёнагии форс-тоҷик саҳ­ми арзанда гузоштаанд. Ҳамзамон бо му­ҳо­ҷирати пеш­воёни тариқат ва орифони бузург ба Ҳинд тасаввуф ва ир­фон низ ба Ҳинд роҳ ёфт. Берунӣ дар Лоҳур пас аз фарогирии забони санскрит асараш «Мо ли-л-Ҳинд»-ро таъ­­лиф намуда, адён, фалсафа, адабиёт, ну­ҷум, риёзиёт, қо­нунҳо ва маросими мардумии Ҳинди қа­димро ба ҷа­ҳони ас­римиёнагӣ муаррифӣ кард. Дар замони Ғазнавиён осори зи­ёди таъ­рихӣ, аз қабили «Таърихи Байҳақӣ», «Зайну-л-ахбор», «Таърихи Яминӣ», таърихию эпикӣ: «Хингбуту Сурхбут», «Шодбаҳру Айнулҳаёт», «Вомиқу Азро», «Варқаву Гул­шоҳ», достонҳои эпикию таърихӣ: «Маҳмуднома», «Дав­лат­нома», «Тоҷу-л-футӯҳ», дос­тон­ҳои паҳлавонию қаҳ­ра­мо­нӣ: «Барзунома», «Бежаннома» ва Ғазнавиён таълиф ёфта, анъанаи таърихнигории форсии Мова­роуннаҳру Хуросон ба Ҳинд интиқол ёфт. Хидмати Ғазнавиён дар густариши забон ва ил­му адаби форс-тоҷик, ҳифзи урфу одат, расму ойин, дину маз­ҳаб, фар­ҳанги мардумӣ, ки дар замони Сомониён ташаккул ёфта буданд, назаррас аст.

.

Намояндагони сулола

• Алптегин
• Сабуктегин (997—998)
• Маҳмуди Ғазнавӣ (998—1030)
• Муҳаммад (1030)
• Масъуди I (1030—1041)
• Мавдид (1041—1048)
• Масъуди II (1049)
• Алӣ Абулҳасан (1049—1051)
• Абдуррашид (1051—1099)
• Масъуди III (1099—1115)
• Шерзод (1115—1116)
• Арслон (1116—1117)
• Баҳромшоҳ (1117—1153)
• Хусравшоҳ (1153—1160)
• Хусрав Малик (1160—1187)

Адабиёт

• Ғазнавиён / С. Муллоҷон // Ғ — Дироя. — Д. : СИЭМТ, 2016. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 5). — ISBN 978-99947-33-67-5.

• Ғазнавиён // Энциклопедияи Советии Тоҷик : [дар 8 ҷ.] / сармуҳаррир А. С. Сайфуллоев. — Д. : СИЭСТ, 1978—1988.