Дараҷаи низомӣ
Рутбаи ҳарбӣ — аломати фарқкунандаи ҳарбӣ аст, ки вобаста ба таҳсилот, мансаби ишғолкарда ва собиқаи хидмат ба хидматчиёни ҳарбӣ ва уҳдадорони ҳарбӣ дода мешавад[1].
Дараҷабандии низомӣ сомонае мунтазам барои ташхиси силсиламаротиб дар нерӯҳои мусаллаҳ ё ниҳодҳое аст, ки тавассути низом созмондеҳӣ мешаванд. Дараҷаҳои низомӣ нишондиҳандаи донишу коршиносиву шоистагии афсарон дар раҳбарӣ ва фармондеҳии ягоне аз нерӯҳои мусаллаҳ ҳастанд.
Дараҷаҳои низомӣ маъмулан бо нишонаҳое намоёнидаву шинохта мешаванд, ки дар пӯшоки ҳамсон дӯхта ё часпонда шудаанд.
 Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон
|
Афсарон | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Поя | Солорон | Сардорон | Саркардагон | Размомӯзон | ||||||||
| Сардӯшиҳо Ҷашнӣ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ҳаррӯза | 
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
.png)
|
| Размӣ | 
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Дараҷаҳо кунунӣ |
Генерали артиш | Генерал-полковник | Генерал-лейтенант | Генерал-майор | Полковник | Подполковник | Майор | Капитан | Лейтенанти калон | Лейтенант | Лейтенанти хурд | Курсант |
| пешниҳодӣ[2] | Артишсолор | Сипаҳсолор | Лашкарсолор | Гундсолор | Сарҳанг | Сарҳангёр | Саргурд | Сарвон | Таҳморо | Таҳмдор | Таҳмовар | Размомӯз |
| Ҳамто дар НАТО[en] | OF-9 | OF-8 | OF-7 | OF-6 | OF-5 | OF-4 | OF-3 | OF-2 | OF-1 | OF(D) and student officer | ||
| Нерӯҳои мусаллаҳи Тоҷикистон
| ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Поя | Размсозон | Размоварон | Сарбозон | |||||||||
| Сардӯшиҳо Ҷашнӣ |
|
|
|
|
|
|
|
| ||||
| Ҳаррӯза | 
|
|
|
|
|
|
|
| ||||
| Размӣ |
|
|
|
|
|
|
|
| ||||
| Дараҷаҳо кунунӣ |
Прапоршики калон | Прапоршик | Старшина | Сержанти калон | Сержант | Сержанти хурд | Ефрейтор | Қаторӣ | ||||
| пешниҳодӣ[2] | Размсоз | Размпардоз | Размозмо | Разморо | Размдор | Размовар | Размюз | Сарбоз | ||||
| Ҳамто дар НАТО[en] | OR-9 | OR-9 | OR-8 | OR-7 | OR-6 | OR-5 | OR-4 | OR-1 | ||||
Таърихчаи дараҷаҳои низомии тоҷикӣ
вироишДараҷаҳои низомии тоҷикӣ реша дар таърихи низомии мардумони эронитабор доранд ва аз истилоҳоту лақабҳо ва мансабҳои низомии Ашкониён, Сосониён, Сомониён ва дараҷаҳои Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон баргирифта ва ё аз рӯи онҳо сохта шудаанд[2].
Деринатарин ёдкард аз нерӯҳои размии ниёкони тоҷикон дар «Авесто» ва сангнавиштаҳои шоҳаншоҳони Ҳахоманишӣ боз монда, ки *kāra- ‘мардум-сипоҳ’ (< ҳиндуурупоӣ: *koro-s, *kori̯o-s ‘ҷанг; сипоҳ, лашкар’ < олмонӣ: Heer ‘артиш; нерӯи заминӣ’; инглисии куҳан: Here ‘артиш’)[3] ва *spāda- ‘сипоҳ’ хонда шудаанд.
Дар нерӯҳои размии Эрони бостон нақши вижаеро гардунасаворон доштанд, ки дар «Авесто» raθaē-štar- (аз авестоӣ: raθa- ‘гардуна’ + štar- ‘истода’) номида шудаанд[4]. Ҳамин вожа дар забони порсии миёна: artēštār шуда ва «артиш» аз он гирифта шудааст[5].
Сипоҳи Ҳахоманишиён
вироиш| Сипоҳи Ҳахоманишиён | ||
|---|---|---|
| Ягонҳо | Шумори нерӯҳо | Фармондеҳ |
| *daθa- | 10 сарбоз | *daθapati- |
| *θata- | 100 сарбоз | *θatapati- |
| *hazāra- | 1 000 сарбоз | *hazārapati- |
| *baivara- | 10 000 сарбоз | *baivarapati- |
| *spāda- | 60 000 сарбоз | *spādapati- |
Нерӯҳои мусаллаҳи Ҳахоманишиён (550 – 330 то милод) бар пояи радабандии даҳ-даҳӣ созмон ёфтаву ба забони порсии бостон: *spāda- [сипоҳ] хонда мешудаанд. Дар сипоҳи Ҳахоманишиён аз 10 сарбоз як *daθa- [даҳа] ташкил мешуда ва сардораш *daθapati- [даҳбад] хонда мешудааст[6]. Аз 10 даҳа як *θata- [сада] ташкил мешуда ва фармондеҳаш *θatapati- [садбад] номида мешудааст[6]. Аз 10 сада як *hazāra- [ҳазора] ташкил мешуда ва фармондеҳаш *hazārapati- [ҳазорбад] хонда мешудааст[7]. Аз 10 ҳазора як *baivara- [бевара] ташкил мешуда, ки фармондеҳаш *baivarapati- [беварбад] номида мешудааст[7]. Сарфармондеҳи сипоҳи Ҳахоманишиён *spādapati- [сипаҳбад] хонда мешудааст[8].
Агар шумори нерӯҳои ин ягонҳоро бо воҳидҳои низомии артишҳои имрӯзӣ ҳамсанҷӣ кунем, даҳа бо отделение, сада бо рота, ҳазора бо полк, бевара бо дивизия ва сипоҳ бо армия баробар мешаванд. Бо ҳамин қиёс, даҳбад бо сержант ё старшина, садбад бо лейтенант ё капитан, ҳазорбад бо майор ё полковник, беварбад бо генерал-майор ё генерал-лейтенант ва сипаҳбад бо генерал-полковник ё генерали артиш баробар мешаванд.
Сипоҳи Ашкониён
вироиш| Сипоҳи Ашкониён | ||
|---|---|---|
| Ягонҳо | Шумори нерӯҳо | Фармондеҳ |
| *radag | 10 сарбоз | *radagpān |
| wast | 100 сарбоз | wast-sālār |
| drafš | 1 000 сарбоз | drafš-sālār |
| gund | 10 000 сарбоз | gund-sālār |
| spāδ | 50 000 сарбоз | spāδpat ё spāδbad |
Дудмони паҳлавии Ашкониён (Соли 250 п.м. — 224), ки ҷойгузини дудмони юнонии Селевкиён (312 — 64 п.м.) шуд, созмони радабандии даҳдаҳии сипоҳи Ҳахоманишиёнро ба кор гирифт[9]. Радабандии сипоҳи Ашкониён чунин будааст[10]:
Дар сипоҳи Ашкониён даҳаҳо ба забони паҳлавӣ *radag (рада), садаҳо — wast [васт], ҳазораҳо — drafš [дирафш], бевараҳо — gund [гунд] номида мешуданд[11]. Фармондеҳони ин ягонҳо мутаносибан wast-sālār [васт-солор], drafš-sālār [дирафш-солор] ва gund-sālār [гунд-солор] хонда мешуданд[12]. Нерӯҳои мусаллаҳи Ашкониён низ чун замони Ҳахоманишиён spāδ [сипоҳ] ва фармондеҳашон spāδpat ё spāδbad [сипаҳбад] номида мешуд[13].
Бояд гуфт, ки сипоҳи подшоҳии Арманистон, ки фармонбардори Эрон буд, низ ҳамчун сипоҳи Ашкониён ба гунд, дрош ва вашт бахшбандӣ мешуд[14]. Ҳануз ҳам дар Нерӯҳои мусаллаҳи Арманистон рота ба забони арманӣ. Վաշտ [вашт], ҳанг — գունդ [гунд] ё Զորագունդ [зӯрагунд], сарҳанг — Գնդապետ [гндапет] ва генерал-полковник — գեներալ—գնդապետ [general-gndapet] номида мешаванд.
Сипоҳи Сосониён
вироиш| Сипоҳи Сосониён | ||
|---|---|---|
| Ягонҳо | Шумори нерӯҳо | Фармондеҳ |
| radag | 10 сарбоз | *radagbān |
| tahm | 100 сарбоз | tahmdār |
| wašt | 500 сарбоз | wašt-sālār |
| drafš | 1 000 сарбоз | drafš-sālār |
| gund | 5 000 сарбоз | gund-sālār |
| spāh | 10 000 сарбоз | spāhbed |
| artēštārān | artēštārān-sālār | |
Нерӯҳои мусаллаҳи Сосониёнро сипоҳ (порсии миёна: spāh) меномиданд, ки бузургтарин ягони он гунд (порсии миёна: gund)[4] будаву 5 000 сарбозро дар бар мегирифта ва фармондеҳашро гундсолор (порсии миёна: gund-sālār) мехонданд[15]. Ҳар гунде аз чанд дирафш (порсии миёна: drafš) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 1 000 сарбоз дошт. Ҳар дирафше аз ду вашт (порсии миёна: wašt) ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 500 сарбоз дошт. Ҳар ваште аз чанд таҳм (порсии миёна: tahm)[16] созмон меёфт, ки ҳар кадоме 100 сарбоз доштанд. Ҳар таҳме аз чанд рада (порсии миёна: radag)[17] ташкил мешуд, ки ҳар кадоме 10 сарбозро дар бар мегирифт. Фармондеҳи дирафш дирафшсолор (порсии миёна: drafš-sālār)[15], фармондеҳи вашт ваштсолор (порсии миёна: wašt-sālār)[15], фармонеҳи таҳм таҳмдор (порсии миёна: tahmdār)[9] ва фармондеҳи рада эҳтимолан радабон (порсии миёна: *radagbān) номида мешуд.
Фармондеҳи сипоҳ сипаҳбад (порсии миёна: spāhbed) хонда мешуд[18]. Дар шоҳаншоҳии Сосонӣ баландпоятарин мақоми низомӣ пас аз шоҳаншоҳ артишдорон-солор (порсии миёна: artēštārān-sālār) буд[19][20], ки бино бар қаринаҳо, унвони дигаре барои «Эрон сипоҳбед» (порсии миёна: Ērān spāhbēd) аст, ки то замони подшоҳии Хусрав Анӯшервон болотарин мақоми низомӣ дар шоҳаншоҳии Сосониён буд[21].
Бо таваҷҷуҳ ба ҳамномии ягонҳои размии сипоҳи Арманистон бо Эрон дар замони Сосониён, метавон гуфт, ки шумори нерӯҳо дар ягонҳои размии сипоҳи Сосониён низ бо сипоҳи Арманистон ҳамсону баробар будааст. Чунончи, дар сипоҳи Арманистон ҳар гунд аз ду ё се дирафш ташкил меёфт ва дирафш низ, агар онро бо коҳорт (ягони размии сипоҳи Рум, ки маъмулан аз 500 – 600 сарбоз ташкил мешуд) ҳамсанҷӣ кунем, аз ду вашт созмон меёфтааст. Дар садаҳои IV — V милодӣ нерӯҳои размии подшоҳии Арманистон аз сипоҳҳо (ҳар кадоме 10 ҳазор сарбоз доштаанд), гундҳо (2 000 – 3 000 сарбоз), дирафшҳо (1 000 сарбоз), ваштҳо (500 сарбоз) ва ҳамчунин ягонҳои хурдтар – садаҳо ва даҳаҳо ташкил мешудаанд. Ин сохтори созмонии сипоҳи Арманистон ҳамсониҳои бисёре бо сипоҳи Рум ва бештар аз он бо сипоҳи Эрон дар замони подшоҳии Сосониён дошт[14]. Аз деворнивиштаҳои сипоҳиёни Сосонӣ дар куништи яҳудиёни шаҳри Дура-Европос метавон донист, ки садаҳо таҳм ва даҳаҳо рада номида мешудаанд[16].
Чуноне ки аз ҷадвали радабандии сипоҳи Сосониён дида мешавад, сохтори сипоҳи Сосониён ба сохтори артишҳои имрӯзӣ наздиктар аст. Чунончи, аз рӯи шумори нерӯҳо рада бо отделение, таҳм бо рота, вашт бо батальон, дирафш бо полк, гунд бо бригада ва сипоҳ бо дивизия баробар аст. Бо ҳамин қиёс, размовар бо сержант ё старшина, таҳмдор бо лейтенант, ваштсолор бо капитан, дирафшсолор бо полковник, гундсолор бо генерал-майор ё генерал-лейтенант ва сипаҳбад бо генерал-полковник ё генерали артиш баробар будаанд.
Пайвандҳо
вироишМанобеъ
вироиш- ↑ ҚОНУНИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР БОРАИ УҲДАДОРИИ УМУМИИ ҲАРБӢ ВА ХИЗМАТИ ҲАРБӢ(пайванди дастнорас)
- ↑ 2.0 2.1 2.2 Умед Джайхани: В национальной армии и терминология должна быть максимально национальной
- ↑ Эдельман Д. И. Этимологический словарь иранских языков / Институт языкознания РАН. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2011. — Т. 4 (i—k). — 416 с. — 800 экз. — ISBN 5-02-018124-2, ISBN 978-5-02-036478-3. (в пер.). — стр. 389—391
- ↑ 4.0 4.1 Tafazzoli A. Sasanian Society. I. Warriors. II. Scribes. III. Dehqāns. N.Y., 2000.
- ↑ Ҳасандӯст, Муҳаммад. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Теҳрон: Фарҳангистони забону адаби форсӣ, Нашри осор, 1393. ISBN 978-600-6143-55-2.
- ↑ 6.0 6.1 W. Hinz, Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975.
- ↑ 7.0 7.1 J. Marquart, Untersuchungen zur Geschichte von Eran I, Göttingen, 1896.
- ↑ Шаҳбозӣ, Алиризо Шопур. Ҷанг дар Эрони бостон // Ҷусторҳои эроншиносӣ. Теҳрон: Китоби марҷаъ, 1391.
- ↑ 9.0 9.1 Никоноров В. П. К вопросу о парфянском наследии в сасанидском Иране: военное дело // Центральная Азия от Ахеменидов до Тимуридов: археология, история, этнология, культура. Материалы международной научной конференции, посвященной 100-летию со дня рождения Александра Марковича Беленицкого (Санкт-Петербург, 2–5 ноября 2004 года) / Отв. ред. В. П. Никоноров. СПб., 2005. С. 145. сн. 18
В документе Nov 280 из архива Старой Нисы фигурируют два лица, носящие звание tgmdr («начальник тагмы»), состоящее из двух частей – греч. «τάγμα» («легион») и парф. dār («начальствующий»). Предполагается, что это звание – калька с римского военного термина в греческой передаче «τάγματάρχος» ‘начальник легиона’, появившееся в парфянском военном лексиконе как раз в связи с депортацией воинов Красса в восточные районы Парфии, где они были организованы в отряды под началом парфянских тагмадаров и, в том числе, трудились на сельскохозяйственных работах [Дьяконов, Ливщиц 1966: 148 – 152]. Кстати, слово «тагма» в пехлевийской форме tḥmy как обозначение воинского подразделения зафиксировано в надписи, оставленной сасанидскими солдатами в синагоге Дура-Европос [Луконин 1987: 266, примеч. 62].
- ↑ Ilkka SYVÄNNE * (University of Haifa, Israel) Parthian Cataphract vs. the Roman Army 53 BC-AD 224
- ↑ Farrokh, Kaveh. Sassanian Elite Cavalry AD 224-642. Oxford: Osprey, 2005. ISBN 1841767131. — с. 6—7
- ↑ Ҷалолӣ, Эраҷ. Артиши Эрон дар асри Сосониён. Теҳрон: Вадиъат, 1384. – 170 с. ISBN 964-7805-48-9.
- ↑ A. Sh. Shahbazi, “ARMY i. Pre-Islamic Iran,” Encyclopædia Iranica, II/5, pp. 489-499
- ↑ 14.0 14.1 Айвазян А. Терминология организационной структуры Армянской Армии в IV—V вв. // А. Айвазян. Армяно-персидская война 449–451 гг. Кампании и сражения.– Eреван: Воскан Ереванци, 2016; СПб.: Алетейя, 2017.
- ↑ 15.0 15.1 15.2 Kaveh Farrokh, Gholamreza Karamian, Katarzyna Maksymiuk. A Synopsis of Sasanian Military Organization and Combat Units, Siedlce-Tehran 2018. — ISBN 978-83-62447-22-0. — c. 13
- ↑ 16.0 16.1 Asha R. The Dates in the Pahlavīg and Pārsīg Inscriptions of Durā (Europos). 31 Январ 2019 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 7 августи 2016.
- ↑ Дмитриев В.А. Военная разведка в сасанидском Иране: организация деятельности и источники информации // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2016. № 1. С. 9–22. Прим. 12 на стр. 18
... Впрочем, из среднеперсидских эпиграфических источников середины III в. н.э. (граффити в Дура-Европосе, датируемые 253 г.) известно о существовании армейских писцов (видимо, более низкого ранга, нежели dabīr-i sipāh), называвших себя dibīr-ī tahm и dibīr-ī radag [24, c. 244; 25].
- ↑ Daryaee, Touraj. Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. — ISBN 978 1 85043 898 4
- ↑ W. Sundermann. ARTĒŠTĀRĀN SĀLĀR, Encyclopædia Iranica. Vol. II, Fasc. 6, p. 662
- ↑ Дьяконов М. М. Очерк истории древнего Ирана. М., 1961. С. 291
- ↑ Artēštārān-sālār // Донишномаи Эрон, ҷ. 2, 2503. 23 октябри 2012 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 23 октябри 2012.